7 srpskih spomenika

Kapa kneza MihailaKad je podignut spomenik ubijenom vladaru, najveći skandal izazvalo je to što je on predstavljen kao gologlavKnez Mihailo Obrenović, vladar koji je konačno oslobodio Srbiju od Turaka, ubijen je u Košutnjaku 29. maja 1868. godine. Samo nekoliko dana kasnije, 2. juna, osnovan je Glavni odbor za sakupljanje priloga za spomenik blažene pameti knezu Mihailu M. Obrenoviću III.Članovi ovog odbora planirali su da sagrade spomen-kapelu na mestu kneževe pogibije i podignu mu spomenik na trgu preko puta Narodnog pozorišta, koje je podignuto baš Mihailovom zaslugom.Međunarodni konkursVremenom se odustalo od kapele, pa je u Košutnjaku otkriveno samo neupadljivo spomen-obeležje, a za rešenje spomenika u gradu raspisan je međunarodni konkurs. Posle burnih umetničkih rasprava i polemika, posao je 1873. godine poveren italijanskom vajaru Enriku Paciju, koji je u to vreme uživao priličan ugled u Evropi.Za spomenik, stav konja i položaj kneževe figure, Paci je uzor našao u dva spomenika konjanicima u Firenci - Kozimu i Ferdinandu Medičiju. Kip je postavio na reljefno bronzano postolje, a cela kompozicija smeštena je na drugom, nosećem postamentu, koji je obložen mermernim pločama, s ukrasima u bronzi i bronzanim pločama s imenima gradova koje je knez Mihailo oslobodio od Turaka.Reljefne scene na bronzanom postolju izrađene su po crtežima arhitekte Konstantina Jovanovića i prikazuju Miloša Obrenovića u Takovu, Narodnu deputaciju pred knezom, Srpskog guslara i Srbe koji polažu zakletvu na grobu kneza Mihaila.U literaturi se može naći podatak da je spomenik postavljen tako da je Mihailo licem okrenut i da rukom pokazuje ka staroj Srbiji, odnosno Prizrenu. Možda je namera odbora za postavljanje spomenika bila takva, ali jednostavna provera na Guglu danas pokazuje da je knez okrenut ka Nišu, odnosno da mu je pogled usmeren istočnije od Kosova...Spomenik Mihailu Obrenoviću na trgu otkriven je na Svetog Nikolu 1882. godine, na slavu dinastije Obrenović.Svečanosti je prisustvovala sveukupna beogradska elita, a iz Italije je došao i autor Enriko Paci, koji je tog dana od kralja Milana Obrenovića primio Orden viteza takovskog reda drugog stepena.Međutim, kad je svileni pokrivač skinut sa skulpture, mnogi Beograđani bili su neprijatno iznenađeni - knez Mihailo bio je gologlav!U ono doba, naime, svako je nosio šešir, fes, cilindar ili nešto drugo, zavisno od položaja u društvu i doba dana, ali izlazak na ulicu bez kape smatran je nekulturnim i neumesnim. A knez je bio ovekovečen baš tako!„Samoubistvo“ autoraTo je bila činjenica. Neko je na nju dodao da je posredi vajareva greška, drugi da se vajar gorko kaje i stidi... Već do večeri ceo Beograd pričao je da je Enriko Paci, zato što je izvajao gologlavog kneza, počinio samoubistvo!Danima su se abronoše, ali i novine bavile time, iako se Paci s ordenom i isplaćenim honorarom vratio u rodnu Italiju. Ne znajući da su ga Beograđani “sahranili”, srpsku prestonicu i Srbe sačuvao je u veoma lepoj uspomeni. Umro je u osamdesetoj godini, 1899. u Firenci.Prilikom kopanja temelja za postament spomenika, otkriveno je rimsko groblje i u njemu su pronađeni ostaci žitelja Singidunuma, sahranjenih uspravno, u grobnicama nalik na bunare. A nakon oslobođenja Beograda oktobra 1944. godine, na Trgu republike je sahranjena grupa vojnika sovjetske Crvene armije, izginulih tu u žestokom borbama za osvajanje Narodnog pozorišta. Po završetku rata oni su ekshumirani i prebačeni na Groblje oslobodilaca Beograda.Dinamitom na kosti ratnikaSpomenik posvećen pobedi u bici na Zebrnjaku kod Kumanova završen je 1937, a Bugari su ga uništili već 1942, pokušavajući da obrišu sve tragove postojanja Srba u MakedonijiPosle rata ostaci spomenika su konzervirani, ali nikakvog ozbiljnog nadzora nije bilo. Prema tvrdnjama Srba iz Makedonije, studenti Medicinskog fakulteta u Skoplju vežbali su na kostima iz Zebrnjaka. Pobedom u bici na Zebrnjaku kod Kumanova oktobra 1912. godine, u Prvom balkanskom ratu, srpska vojska otpočela je konačno oslobođenje Makedonije i Kosova od viševekovnog turskog ropstva.Najviši spomenikUoči desetogodišnjice bitke grupa srpskih starih ratnika ratnih formirala je odbor za podizanje spomenika na Zebrnjaku, ali je do ostvarenja njihove zamisli trebalo da prođe još 15 godina. Postavljen i osvećen tek na 25. godišnjicu srpske pobede, 31. oktobra 1937. godine, imao je oblik kule-obeliska visine 48,5 metara i bio najviši spomenik na celom Balkanskom poluostrvu.U prizemlju zdanja koje je projektovao arhitekta Momir Korunović, i sam učesnik u bici, bila je kosturnica. Nad njom je bio muzej. Iznad podnožja spomenika, na 18. metru od zemlje, nalazila se memorijalna kapela. Do nje se stizalo otvorenom spiralnom rampom, duž koje su bili postavljeni autentični topovi korišćeni u Kumanovskoj bici. Pet spratova iznad kapele povezivale su drvene stepenice, a na samom vrhu kule nalazile su se jake petrolejske svetiljke - simbolična kandila za duše mrtvih, čija se svetlost noću videla izdaleka. Na vrhu čitave građevine nalazio se krst, dok je njen najviši sprat bio ukrašen grbom Kraljevine Srbije.Na dan osvećenja spomenika u kosturnicu su položeni posmrtni ostaci oko četiri stotine stradalih pripadnika srpske vojske, koji su do tada bili čuvani u obližnjem srednjovekovnom manastiru Svetog Ðorđa, zadužbini srpskog kralja Stefana Uroša II Milutina, u Starom Nagoričinu. Kosti identifikovanih boraca bile su crnim sandučićima, a nepoznatih u belim vrećema. Meštani sela Mlado Nagoričane iznosili su ih iz crkve i polagali ih na topovski lafet, a rodbina poginulih ih je uz naricanje pokrivala cvećem. Kad su sve kosti bile iznete, topovski lafeti pokriveni su srpskom trobojkom, a zatim su ih upregnuti konji povukli ka Zebrnjaku.Ipak, poginuli ratnici nisu našli mir. Samo tri i po godine kasnije Jugoslavija je okupirana, a Kumanovo je zapalo Bugarskoj.Na dan Ćirila i Metodija, 24. maja 1942. godine, okupator je minirao spomen-kosturnicu na Zebrnjaku.Morbidne vežbe“Svuda unaokolo razbacan kamen i armatura, topovi su bili oslobođeni lanaca i gurnuti u provaliju. Iza sebe su ostavili trag smrvljenog kamena i rastinja... Na stotinak metara od spomenika mogli su se primetiti delovi srpske krune dvoglavog orla kako nepomično leže u bazaltnom kamenu. Desetak metara istočno od spomenika pao je masivan mermerni krst s vrha...”Posle rata ostaci spomenika su konzervirani, ali nikakvog ozbiljnog nadzora nije bilo. Prema tvrdnjama Srba iz Makedonije, studenti Medicinskog fakulteta u Skoplju vežbali su na kostima iz Zebrnjaka.Zalaganjem Vlade Srbije, a uz podršku makedonskih vlasti, spomenik je delimično obnovljen uoči stogodišnjice bitke, 28. oktobra 2012. godine, a radovi se nastavljaju.

Rušenja na GazimestanuNa mestu odvijanja Kosovske bitke bila su čak četiri spomenika i svi su potpuno ili delimično uništeniSudar srpske i turske vojske koje su predvodili knez Lazar i sultan Murat odigrao se 1389. godine na Gazimestanu, a prvi spomenik izginulima podigao je 1404. godine Lazarev sin despot Stefan Lazarević. On je na mestu pogibije svog oca postavio mermerni stub i u njega uklesao svoju pesmu kao “Nadgrobno ridanje nad knezom Lazarom”. Samo pedesetak godina kasnije Turci su ovaj stub srušili, a od cele pesme sačuvan je prepis uvodnih stihova, koji se danas čuva u biblioteci Patrijaršije.Drveno sećanje“Čoveče koji srpskom zemljom stupaš,bilo da si došljak ili ovdašnji,ma ko da si i ma šta da si,kada dođeš na polje ovo,koje se zove Kosovo,po svemu ćeš ugledati puno kostiju mrtvih...”Ne zna se pouzdano kad su Srbi na Gazimestanu opet podigli spomenik, ovog puta od drveta. Najverovatnije je to bilo krajem 17. veka, ali on nije potrajao dugo - tek dve ili tri decenije, pa su Turci i njega srušili.Treće obeležje na mestu pogibije srpske vojske postavljeno je tek 1924. godine. Izgradnju spomenika u visini sedam do osam metara platili su dobrovoljnim prilozima građani i vojnici garnizona Prištine, a na bronzanoj ploči pisalo je “Junacima palim za krst časni, slobodu i pravo svoga naroda 1389-1912”. Regruti Vojske Kraljevine Jugoslavije iz prištinskog garnizona sve do početka Drugog svetskog rata pred ovim spomenikom polagali su zakletvu, a po odsluženju vojnog roka odnosili su svojim kućama busenje gazimestanske zemlje sa crvenim kosovskim božurima. Posle propasti Jugoslavije u aprilskom ratu 1941. godine Albanci su ovaj spomenik srušili do temelja.Četvrti i najveći spomenik na Gazimestanu otkriven je 1953. godine, posle dve i po godine zidanja. Podignut je po nacrtima arhitekte Aleksandra Deroka i ima oblik srednjovekovne kule, visoke 25 metara, u koju je ugrađeno oko 17.200 kamenih crvenih blokova u raznim nijansama izvađenih iz gračaničkog kamenoloma. Duž stepeništa unutar kule, gvozdenim slovima utisnutim u kamenu ispisani su stihovi epskih pesama kosovskog ciklusa. Na vrhu kule je platforma sa koje se sagledava prostor Kosovske bitke. Povodom obeležavanja šest vekova od Kosovske bitke 1989. godine, u neposrednom prostoru oko kule urađene su likovne aplikacije u livenoj bronzi koje simbolišu godine jubileja. U neposrednoj blizini spomenika iznova je postavljen beli monolitni stub od mermera s tekstom despota Stefana Lazarevića.I ovaj spomenik Albanci su juna 1999. godine minirali i delimično oštetili.StražaDo 18. marta 2010. godine spomenik su obezbeđivali vojnici Kfora iz Norveške, Luksemburga, Austrije, Slovačke i drugih zemalja, a od tada samo pripadnici kosovske policije, među kojima je u svakoj smeni obavezno i jedan Srbin.U neposrednoj blizini Derokovog zdanja, kilometar na sever prema selu Lazarevo, nalazi se Muratovo turbe, a pola kilometra na jug Gazimestan ili Barjakrarevo turbe. To su grobovi turskog cara i njegovog visokog vojskovođe. Kroz istoriju nikad nisu bili oštećeni...

Veličanstveni Vidovdan Ivan Meštrović je 1911. godine predstavio maketu monumentalnog spomenika posvećenog Kosovskom boju, koji nikad nije izgrađen Piramida Izmenjene prilike

Goli PobednikPostavljanje najčuvenijeg spomenika Beograda pratili su skandali zbog “izrazite muškosti”, pa je, umesto na Terazijama, izgrađen na KalemegdanuPredsednik Beogradske opštine Ljuba Davidović pisao je početkom 1913. godine tad već slavnom vajaru Ivanu Meštroviću da srpska prestonica u čast pobede u Balkanskom ratu namerava da na Terazijama postavi spomen-česmu i da su odbornici rešili da se izrada njemu poveri.FontanaVeć sredinom 1913. godine Meštrović je Opštinskom odboru dostavio model fontane na razmatranje, a nakon usvajanja rešenja, počeo je i sa radom na spomeniku. Osam meseci je vajao u fiskulturnoj sali osnovne škole u Ulici kralja Petra I, ali ga je izbijanje Prvog svetskog rata omelo da posao privede kraju.U okupiranom Beogradu delovi fontane su uništeni, ali je centralna figura kompozicije, figura Pobednika, bila ranije poslata na livenje u Češku i tako spasena.Po oslobođenju Pobednik izliven u bronzi vraćen je u Beograd i uskladišten u jednoj šupi. Zemlja je iz rata izašla razorena, i nije bilo para ni za mnogo preče stvari od spomenika...Meštrovićevog dela setili su se tek 1927. godine, kad su počele pripreme za obeležavanje desetogodišnjice proboja Solunskog fronta. Novi predsednik Beogradske opštine Kosta Komanudi najavio je njegovo postavljanje na Terazijama, ali je tad izbio skandal!Izvesni Petar Odavić, ne mnogo uspešan književnik, čovek zadrt i teške naravi, u dnevnom listu Pravda u aprilu 1927. godine objavio je napad na Meštrovića kao umetnika, ustvrdivši kao “poznavalac vajarstva” za lice Pobednika da je “direktna uvreda srpskog naroda i srpskih narodnih tradicija od Kosova pa do danas” pošto to nije srpsko lice nego “nekakvoga apsurdno stilizovanog Asirca”.Ubrzo su se javili i drugi, pa se u štampi povela rasprava može li simbol srpske pobede da bude bez šajkače i opanaka, da li je izradu jednog spomenika toliko važnog Srbima trebalo poveriti Hrvatu, pa kako da bude okrenut - da li da gleda ka Slaviji, odakle je ušla pobednička vojska, ili ka Kalemegdanu, kao vojskovođa... Ipak, najžučnije se diskutovalo o tome da li Pobednik, “nepristojan zbog svoje izrazite muškosti”, vređa moral.“Zar tu srpsku devojku da nateramo da više ne gleda preda se... i kad spazi izvesne nepriličnosti u golotinji naših javnih spomenika, da ga, sva rumena od stida, brže-bolje opet spušta dole”, pisao je pesnik Vojislav J. Ilić Mlađi. Ovaj branilac morala nije bio ni u kakvom srodstvu s čuvenom pesničkom familijom Ilić, a petnaest godina ranije ubio je svoju ženu u nastupu ljubomore...Branioci delaNaravno, javili su se i branioci Meštrovićevog dela, najugledniji tadašnji intelektualci - Bogdan Popović, Stevan Hristić, Branislav Petronijević, Ksenija Atanasijević, Zora Petrović, Beta Vukanović, ali su opštinari ipak podlegli pritisku konzervativnih krugova i doneli odluku da se Pobednik postavi na Kalemegdanu.Najzad je, u sklopu velike proslave desetogodišnjice proboja Solunskog fronta, 7. oktobra 1928. godine, tačno u podne, Kosta Komanudi otkrio spomenik - golu figuru Pobednika, koji u jednoj ruci drži mač, a u drugoj sivog sokola, i to na visini od 17,5 metara.Tadašnja Politika pisala je da je to učinjeno “ne zato da se što bolje vidi, već da se vidi što manje. Pošto se opštini i ta mera učinila nedovoljno predostrožna, oko Pobednika je podignuta ograda tako da se zaista ništa ne vidi”.

Crno platno za Francusku Spomenik je tokom NATO bombardovanja 1999. godine prekriven natpisom: “Neka je večna slava Francuskoj koje više nema” Kip Franje Josipa Od prijatelja do agresora

Milutinove selidbePosle Velikog rata nije se blagonaklono gledalo na spomenike srpskom vojniku, pa je ratnik u opancima i sa šajkačom bio skrajnut u BeograduPriča o spomeniku na glavnom trgu u Kraljevu počinje - u Beogradu!U Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, nastaloj posle Prvog svetskog rata, nije se blagonaklono gledalo na podizanje spomenika poginulim srpskim ratnicima. Tumačilo se da tako Srbija ističe svoju ulogu u pobedi. Iz ostalih delova Kraljevine SHS, naime, stizale su zamerke na račun “velikosrpske hegemonije” i “solunaštva”...Bez spomenikaShvativši da država svoj dug poginulima neće da oduži, Udruženje rezervnih oficira i ratnika u Beogradu sredinom dvadesetih godina prikupilo je među svojim članovima novac za spomenik braniocima prestonice 1914-1915. godine.Centralni deo vajarskog dela Živojina Lukića i Romana Verhovskog činila je figura srpskog vojnika u opancima, sa šajkačom na glavi. On u jednoj ruci drži pušku, a drugoj čvrsto grli zastavu. Postavljen je na visokoj kamenoj hridi pod kojom leži germanski orao slomljenih krila.Ali protivnici “solunaštva” odmah su se suprotstavili želji ratnika da se ovaj spomenik nađe u centru grada. Uprkos podršci javnosti, posle nekoliko godina odlaganja, postavljen je tek 1931. na kosturnicu branilaca Beograda 1914-1915, na skrajnutom Novom groblju.Ozlojeđen ovakvim odnosom prestoničkih vlasti, predsednik Udruženja rezervnih oficira i ratnika Milan Ð. Radosavljević, rodom iz Kraljeva, poklonio je planove spomenika i kalupe za livenje skulpture udruženju ratnika svog rodnog grada, uz uslov da spomenik bude podignut na glavnom trgu.Trg u centru Kraljeva, inače, jedan je od najlepših u Srbiji. Ima oblik pravilnog kruga iz kog zrakasto “ističu” ulice. Legenda kaže da je njegov oblik odredio knez Miloš, crtajući svom sekretaru Lazi Zubanu plan na tepsiji peska...Ideji o spomeniku na njemu energični su se usprotivili tadašnji tajkuni, ljudi koji su se obogatili u ratu trgujući s okupatorom. Na trgu se nalazila pijaca, a ovi špekulanti su tvrdili da bi se njeno izmeštanje loše odrazilo na njihovo poslovanje. Uživali su i podršku korumpirane opštinske vlasti. Tek 1932. godine Udruženje ratnika uspelo je da slomi njihov otpor, pa je Spomenik srpskom ratniku otkriven na kraljevačkom gradskom trgu.Međutim, nije mu bilo suđeno da potraje...PovratakPosle Drugog svetskog rata, 29. novembra 1959. godine, u gradskom parku otkriven je spomenik partizanima, pa su nove vlasti smatrale da im onaj prvi predstavlja konkurenciju. U maju naredne godine preseljen je na gradsko groblje. Protestujući zbog toga, solunski borci okićeni medaljama, okupljali su se na trgu za godišnjice značajnih datuma iz Prvog svetskog rata, i u povorci odlazili na groblje, dok su ih građani ćutke pozdravljali s trotoara...Tek 1982. godine predsednik opštine Branko Maričić organizovao je referendum na kojem su se Kraljevčani izjasnili za povratak spomenika na gradski trg. Više od 35.000 njih i mnoge radne organizacije dali su prilog za njegovu obnovu.Osamdesetih godina prošlog veka, posle velikog uspeha romana Danka Popovića “Knjiga o Milutinu”, Spomenik srpskom ratniku u Kraljevu sve češće se naziva “Milutinom”.

Sledeće subote: 7 stranaca koji su pomogli Srbiji