Dečanska povelja iz 1330. iz Zbirke rariteta Arhiva Srbije izlazi pred građane: Govori i o sukobu Stefana Dečanskog i oca mu Milutina, a evo koga proklinje!

Nastala je 1330. godine u obliku pergamentnog svitka dimenzija 390x5200 mm. Čini je osam pergamenata najfinije izrade. Raskošno ukrašena, pisana je ustavnim pismom, crnim mastilom, izuzev početnih slova i kraljevog potpisa koji su crvenim mastilom.

Sadrži sve formalne delove poput i ostalih srednjovekovnih povelja, a po vizantijskom uzoru. Uvodni deo je napisan na tadašnjem književnom jeziku, visokim stilom srpske redakcije staroslovenskog jezika. Sadrži simboličku invokaciju u obliku krsta, sledi uvodni deo - arenga, koja, prema šablonu, dočarava kraljevu pobožnost.

U ekspoziciji kralj Stefan Uroš III Dečanski navodi razloge zbog kojih se odlučio da podigne manastir, potom dolazi intitulacija u kojoj ističe slavne pretke i daje pregled loze Nemanjića. Tu se pominje standardna titula srpskih kraljeva toga doba "samodržac svih srpskih i pomorskih zemalja".

Osim šablonskih obrazaca, u prvoj Dečanskoj povelji dat je prikaz sukoba i pomirenja između kralja Stefana Dečanskog i njegovog oca, kralja Milutina, što povelji daje izuzetne literarne osobenosti i izdvaja je i kao značajan činilac srpske književnosti srednjeg veka.

Najvažniji deo povelje je dispozicija. U njoj se ističe šta je sve kralj darovao manastirskom vlastelinstvu. Iz praktičnih, upotrebnih razloga, ovaj deo je pisan na srpskom narodnom jeziku. Osim brojnih predmetnih darova, najveći deo dispozicije čini upravo popis darovanih poseda. Popisi sadrže topografske odrednice, odnosno imena naselja, njihove granice, kao i imena ljudi koji su bili u obavezi da rade za manastir. Može se reći da povelja manastira Dečani sadrži jedan od najranijih popisa stanovništva. Popisane su muške glave. U samoj dispoziciji navedena su stara srpska zanimanja i zanati, što je istoričarima, počevši od 19. veka, poslužilo za rekonstrukciju srpskog srednjovekovnog društva. Dispozicija sadrži i delove kojima se regulišu pravila i ponašanje na manastirskim posedima. Dispozicija čini pravni osnov povelje.

Poslednji deo povelje čini eshatokol, završni deo, po šablonu opet pisan srpskoslovenskim jezikom. Osim potvrde onoga što je u dispoziciji dato, sadrži važnu belešku u kojoj se pominje da je, tokom nastajanja povelje, došlo do napada bugarskog cara Mihaila Šišmana na srpske zemlje. Ovim se povelji pridodaju i biografska, gotovo hroničarska obeležja. Pominje se da je bugarska vojska poražena i da je, pored srpskog kralja, važnu ulogu u pobedi imao i mladi kralj Stefan Dušan. Istaknuto je se da se pobeda srpske vojske dogodila kod mesta Velbužd, što svedoči o tome da je povelja nastala nakon bitke kod Velbužda, 28. jula 1330. godine, jedne od najvažnijih i najvećih bitki u srpskoj srednjovekovnoj istoriji.

Tradicionalno, završava se sankcijom u kojoj se proklinje svako ko se ogluši o poštovanje pravila poveljom predviđenih.

Dečanska povelja predstavlja važan geografski izvor, daje preciznu sliku o pokretljivosti društva jer su stanovnici srpskih zemalja rado dolazili na manastirska dobra, svedoči o društvenoj organizaciji i predstavlja jedan od najpotpunijih izvora srpskog srednjovekovnog prava.

Osnivačka povelja manastira Dečani svojim literarnim dometima, hronološkim odrednicama, pravnim odredbama i svim navedenim osobenostima svedoči da nije nastala samo kao prepis sa prilagođenim podacima neke od prethodnih manastirskih darovnica, što je bila česta praksa u srpskim srednjovekovnim kancelarijama.

Poslednji put bila je pred srpskom javnošću 2014. godine, a sada je pred nama naredna tri dana, od 14. do 16. februara u Državnom arhivu Srbije.