OVU JE ESKPLOZIVNU NAPRAVU STEFAN NAŠAO U MORAVI: Evo ko je izumeo prvu srpsku bombu i kako je dobila ime
Stefan Nikolić (32) iz Krušca, bagerista i radnik na separaciji Južna Morava blizu sela Mramor kod Niša, platio je visoku cenu zbog svoje radoznalosti.
On je u subotu očigledno naišao na prvu srpsku bombu s početka prošlog veka koja izgleda kao pljoska za žestoka pića. Neznajući koji je to predmet, pokušao je da joj otvori nakon čega je eksplozivna naprava ekslodirala i otkinula mu šaku i deo lica.
Prvu srpsku ručnu bombu koja je imala udarni upaljač konstruisao je 1904. major Miodrag Vasić.
Na osnovu iskustava stečenih tokom četničkih/komitskih akcija od 1902. do Balkanskih ratova, savremene ručne bombe uvedene su u naoružanje srpske vojske 1912. godine.
Tokom 1895. godine, naime, predsednik novoosnovanog Makedonskog komiteta, Naum Tufekčijev formirao je u Sofiji prvi atelje za proizvodnju primitivnih ručnih bombi (Makedonke), namenjenih Makedonskoj revolucionarnoj organizaciji. Bombe su punjene mešavinom od 84% kalijum-hlorata (KClO3, Bertoletova so) i 16% šećera u prahu (C12H22O11,saharoza), a kao upaljač je služila staklena ampula sa sumpornom kiselinom (H2SO4), objavljeno je na portalu oruzjeonline.
Bugarska vlada je već 1896. godine uskratila pomoć Tufekčijevu i zatvorila radonicu bombi. No, kako se ovo oružje pokazalo kao odlično sredstvo u gerilskim akcijama, širom Makedonije je nikao niz primitivnih radionica za njihovu izradu. Tela su izlivana od različitih materijala, bila su sferičnog, kruškastog i kubičnog (oblika kocke ili kvadra), sa hemijskim (sumporna ili azotna kiselina), perkusionim upaljačem ili Bikfordovim štapinom koji se direktno palio žarom ili plamenom.
Bugarska vojska se zvanično zainteresovala za ovo oružje 1902, kada su u sofijskom Drugom pionirskom bataljonu (družini) vršeni opiti sa različitim vrstama bombi. Poučena iskustvima Rusko-japanskog rata, u kome je ovo oružje masovno korišćeno, bugarska Uprava inženjerijske vojske je 23. marta/4. aprila 1906. od Tufekčijeva naručila izradu 24.000 sferičnih bombi sa brazdama, 2000 kockastih glatkih i 2000 kockastih fugasnih bombi sa brazdama.
Prema većini izvora, srpski četnici su se sa konstrukcijom ručne bombe prvi put upoznali preko Izvršnog odbora srpske četničke akcije u Vranju (osnovan 19. avgusta 1903). Jedan srpski četnički odred, navodno pod komandom Anđelka Aleksića, 29. avgusta 1903. godine je na Ovčem Polju, kod Đuriškog manastira, stupio u kontakt sa bugarskom, Skopsko-kumanovskomkomitskom četom Nikole Petkova Puškarova, inače predsednika Skopskog revolucionarnog komiteta VMORO. Kako su Bugari bili ugroženi od turskih potera, prebačeni su u Srbiju i 30. avgusta smešteni u Vranju, piše portal oruzjeonline.
Ovde ih je prihvatio kapetan II klase, komandir 1. čete 2. bataljona 1. pešadijskog puka Kneza Miloša Velikog, Živojin Rafajlović, inače predsednik Izvršnog odbora srpske četničke akcije. U znak zahvalnosti, Puškarov je tokom sedmodnevnog boravka u Vranju članove Odbora obučio u pravljenju ručnih bombi. Po svemu sudeći, radilo se o starijem tipu sveričnih bombi Tufekčijeva (Makedonke), sa frikcionim upaljačem (jedan kraj Bikfordovog šnura bio je prekriven crvenim fosforom koji se palio trenjem o neravnu površinu).
U Vranju, u podrumu kuće Janče JovanovićaBaldžije, odmah je formirana priručna radionica. Tasa Nerandžić, vlasnik beogradske “Fabrike sita i žica“, Odbor je snabdeo sa dva livačka grafitna lonca; bivši konzul Todor Stankovići mesni veterinar Božidar Dragičević su u Nišu sakupljali bronzu za livenje tela a vranjski apotekar Petar Kušaković je radionicu snabdevao kalijum-hloratom i prah-šećerom. Bravar Petar Miljković Pepek vršio je izlivanje tela, koja je eksplozivnom smešom punio Lazar Ilijev,ranjeni pripadnik bugarske čete koji je u Vranju ostao na lečenju. Bombe su čuvane u kasi vranjskog Monopolskog nadzorništva duvana, pod ključem okružnog nadzornika II klase Milana Graovca. Prema memoarima Vasilija Trbića, ovo oružje je bilo primitivne konstrukcije i relativno slabog učinka.
Posredstvom Centralnog odbora, u kome se nalazio i znatan broj aktivnih oficira, nekoliko primeraka ovih bombi je dostavljeno kragujevačkom Vojnotehničkom zavodu, odnosno upravniku Pirotehničke radionice, majoru Miodragu Vasiću.
Vasić je odmah pristupio izradi dva osnovna prototipa – sa telima od livenog gvožđa u obliku kocke i kvadra sa jednakostraničnom osnovom. Pri tome, zidovi tela su bili glatki, bez brazdi. No, operativci su stavili primedbu da je ovakav oblik nepraktičan za nošenje na terenu i u akciji pa je major izradio novo telo u obliku spljoštenog kvadra, sa pravougaonom osnovom. Vasić je, naime, pošao od konstatacije da četvrtasti oblik tela ima 60% ubojnog dejstva, dok usvojeno telo ima učinak od 51 do 60%, u zavisnosti kako padne na tle. Drugi faktor koji je uticao na ovakav izbor pravdao je činjenicom da se bomba sa ravnim površinama, bez obzira na kakav teren padne, neće otkotrljati kao što bi bio slučaj sa onom loptastog ili jajolikog oblika. Konačno, spljoštena forma kvadra olakšavala je transport u fišeklijama ili za pojasom, što su i zahtevali zapovdnici četničkih jedinica.
Tokom 1904. godine, uPirotehnici kragujevačkog VTZ započeta je proizvodnja ručne bombe, poznate pod nazivima Sistem Kragujevac (Kragujevka), Vasić (Vasićka) ili VTZ. Telo bombe je izlivano u peščanim kalupima. Nakon spajanja polutki, na gornjem kraju je ostavljan otvor sa navojem M20×1,5 za uvrtanje upaljača a sa donje – otvor za punjenje eksplozivom koji se zatvarao čepom od livenog gvožđa. U zavisnosti od vremena proizvodnje, dimenzije tela su varirale, da bi konačna varijanta (M1912) predstavljala kvadar 95×64×42 mm, sa prosečnom debljinom zidova od 10 milimetara. No, kako su u upotrebi bile i starije verzije, masa bombe je varirala od 1.000 do 800 grama.
Prvi prototip iz 1904. godine punjen je sa 100 g srpskog crnog baruta (75% KNO3, 10% S, 15% ugljenog praha). Mesingani, udarno-pirotehnički upaljač (vremeni) je bio jednostavne konstrukcije; telo upaljača je imalo donji navoj za uvrtanje u telo bombe, a sa gornje strane otvor za smesu za potpaljivanje u kojoj je bio smešten svod „P” forme – nosač ispusta (pistona, siska, nakovanjčića) za postavljanje inicijalne kapsle. Gornji deo tela imao je navoj suprotan od onoga za uvrtanje u telo, koji je služio za postavljanje zaštitne kape (osigurača – poklopca). Kod prve varijante bombe iz 1904, kao usporačka smeša služio je Bikfordov štapin dužine 90 mm, koji se završavao detonatorskom kapslom. Kako je brzina sagorevanja štapina iznosila 120 m/s, bombe M1904 su detonirale posle 10–11 sekundi.
Nakon uočenih nedostataka, Vasić je do 1912. godine modernizovao bombu: telo je olakšano, kružni nosač ispusta za kapslu izrađivan je u vidu svoda sa tri polukružna useka (u vidu trokrake zvezde), a vreme sagorevanja usporačke smeše skraćeno je na oko 5 sekundi. Inicijalna kapsla punjena je sa 1,5–3 g smese živinog fulminata, kalijum-hlorata, i antimon-sulfida. Smesu za potpaljivanje činio je rastresiti fini crni barut, kao usporačka smeša služio je čvrsto nabijeni crni barut u mesinganoj cevčici, sa vremenom sagorevanja od 5–5,5 s, a samo telo bombe se punilo, u zavisnosti od raspoloživosti, sa 100–150 g crnog baruta ili šnajderita (mešavina 87.5% NH4NO3 i 12.5% dinitronaftalina). Daljina bacanja bombi M1904 i M1912 bila je oko 25–30 m, a efektivno dejstvo je iznosilo u krugu prečnika do 200 metara.
Kragujevke su se odlično pokazale tokom Prvog balkanskog rata, a naročito pri opsadi Jedrena (Edirne), pa je komandant Druge armije, general Stepa Stepanović pred početak Drugog balkanskog rata naredio da se u svim četama 4. prekobrojnog, 13, 14, 15. i 20. pešadijskog puka Timočke divizije I poziva formiraju bombaška odeljenja, sastavljena od po jednog podoficira i 16 vojnika.
(Kurir.rs/oruzjeonline/Branko Bogdanović)