Na današnji dan pre 107 godina nestala je Srbija: Odrekli smo se države zbog oslobođenja Južnih Slovena, Pašić odbio veliku Srbiju, a Tuđman sve priznao

Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca formirana je 1. decembra 1918. godine, čime je prestala da postoji Kraljevina Srbija, koja je neposredno pre toga ujedinjena sa Crnom Gorom, Sremom, Bačkom, Baranjom i Banatom. Kraljevina Srbija je ukinuta aktom, a uz saglasnost regenta Aleksandra Karađorđevića, poslanika i ministara Srbije. Kako je do ovog došlo?

Austrougarska vlast u Bosni bila je nasilna, asmiliatorska, kolonijalna i imperijalistička. Okupacioni namesnik u Bosni i Hercegovini, general Oskar Poćorek, poznat po svojoj netrepeljivosti prema Srbima i izjavama da Austrougarska neće imati mira dok Srbiju ne baci na kolena, je posle Prvog balkanskog rata 2. maja 1913. godine proglasio vanredno stanje u Bosni, raspustio Sabor i suspendovao građanske sudove, zabranio gotovo sva srpska udruženja i uzeo u svoje ruke upravljanje svim školama u Bosni i Hercegovini.

Već tada je odlučeno da Srbija mora vojno da se porazi, jer predstavlja veliku smetnju interesima Austrougarske, koja se ubrzano naoružavala i spremala za napad. Oskar Poćorek pisao je austrougarskom ministru Leonu Bilinskom u Beču godinu dana pre Sarajevskog atentata, 28. maja 1913: „Moramo kao svoj glavni zadatak videti u tome da se za nekoliko godina sistematski spremamo za jedan neminovan veliki rat koji će biti vođen u do krajnosti teškim prilikama.” Razmatralo se kako „da se Srbija načini bezopasnom na taj način što bi se sjedinila s monarhijom bar u obliku jedne trgovinske, carinske i vojne konvencije, mora se bezuslovno računati s tim da će se ta država u svakom budućem ratu boriti kao otvoren i ogorčen protivnik na strani naših ostalih neprijatelja.”

Atentat koji je izvršio Gavrilo Princip na Franca Ferdinanda poslužio je Austrougarskoj kao povod za početak Velikog rata, koji je brzo zahvatio celu Evropu. Kraljevina Srbija je podnela ogromne žrtve za slobodu, stradalo je 1.247.435 ljudi, odnosno preko 28% od celokupnog broja stanovnika koje je imala po popisu iz 1914. god, od kojih su 845.000 ljudi bili civilne žrtve.

Političke prilike pre stvaranja Kraljevine SHS

Baranja, Bačka, Banat, Srem, Slavonija, Hrvatska, Dalmacija, Hercegovina, Bosna i Slovenija bile su pod vlašću Austrougarske monarhije. Srbija i Crna Gora, koje su povratile svoju punu nezavisnost 1878. godine, bile su jedine balkanske države gde je srpski narod bio državotvoran i svoj na svome, uz potrebu da oslobodi svoju braću u Austrougarskoj. Hrvatska je državnost izgubila još krajem 11. veka, Slovenija je uvek bila pod vlašću neke od okolnih sila, Bosna i Hercegovina je iz ruke Turske prešla u ruke Austrougarske, tako da je Srbija bila jedina koja je mogla da povede oslobođenje Srba i drugih južnoslovenskih naroda. 

Ministarski savet Kraljevine Srbije, na čelu sa Nikolom Pašićem, je Niškom deklaracijom 7. decembra 1914. godine formalno proglasio ratne ciljeve Srbije. Napisana je kao odbrambena deklaracija kojom se tražila podrška Južnih Slovena koji su živeli u Austrougarskoj i dala je obećanje da će Srbija raditi na oslobađanju Južnih Slovena od strane vlasti i uspostavljanju zajedničke južnoslovenske države nakon rata.

Pošto su velike sile želele da održe u životu Austrougarsku, srpska vlada počela je da sarađuje sa Jugoslovenskim odborom, političkom organizacijom Srba, Slovenaca i Hrvata u Austrougarskoj. Pregovori srpske vlade i Jugoslovenskog odbora doveli su do Krfske deklaracije 1917. godine, u kojoj su se obe strane složile da se po završetku rata stvori zajednička južnoslovenska država.

Ponuda sila Antante za stvaranje Velike Srbije

Sile Antante su Nikoli Pašiću avgusta 1915. godine ponudile teritorijalne dobitke u zamenu za teritorijalne ustupke Bugarskoj u Vardarskoj Makedoniji, koju je Srbija oslobodila. Obećane su Bosna i Hercegovina, Srem sa Zemunom, Bačka, Slavonija, jadranska obala od rta Ploče do tačke 10 km jugoistočno od Dubrovnika i dalmatinska ostrva koja nisu pripadala Italiji. Za Banat je bilo predviđeno da pripadne Rumuniji. Slovenačke zemlje koje nisu obećane Italiji su izgleda trebale da ostanu u Austrougarskoj. Međutim, ovo je bila ponuda, a ne ugovor, i nije bilo nikakvih garancija da će biti ostvarena, dok je Srbija morala odmah da ustupi konkretne teritorije i samo veruje da će na kraju rata dobiti kompenzacije. Nikola Pašić ju je odbio.

Pašić ni pod kojim uslovima nije hteo da se odrekne Makedonije koju je Srbija oslobodila, i nije želeo da se odrekne Banata, koji bi Srbija, po planu sila Antante, morala da ustupi Rumuniji.

"Male nade za ispunjenje datih obećanja potvrđivao je stav Britanije prema dunavskoj monarhiji. Naime, u britanskoj politici nije bilo ni naznaka o rasturanju Austrougarske, čije teritorije su obećavane. Ovo daje utisak o maglovitosti i prilično nesigurnoj ponudi koju je Srbija dobila", pisao je istoričar Milovan Balaban.

Međutim, Bugarska se 6. oktobra pridružila Centralnim silama i pet dana kasnije napala Srbiju. Svi planovi su srušeni i pre nego što su počeli da se ostvaruju.

Kraj Prvog svetskog rata

Nakon rata, pod vođstvom Jugoslovenskog odbora u Zagrebu se formira Država Slovenaca, Hrvata i Srba, dok je istovremeno Podgorička skupština donela odluku o prisajedinjenju Crne Gore Srbiji. Velika narodna skupština Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena u Banatu, Bačkoj i Baranji je u Novom Sadu 25. novembra 1918. godine proglasila prisajedinjenje Banata, Bačke i Baranje Kraljevini Srbiji.

Država Slovenaca, Hrvata i Srba postojala je samo na političkom nivou. Ona nije imala svoju vojsku, kontrolu nad teritorijom, niti organe vlasti koji bi imali efektivnu kontrolu nad zemljom. Italijanska vojska počela je da osvaja teritorije koje su joj Londonskim ugovorom obećane, pa su italijanske trupe bile nadomak Ljubljane, osvajajući i Zadar i Knin. Na prostoru Slavonije i Hrvatske vladala je anarhija, dešavaju se pljačke velikih poseda, zamkova, napadi na sveštenike, imućnije seljake.

Država SHS bila je s jedne strane ugrožena od Italijana, a s druge od anarhije i haosa koji je vladao, pa odlučuje da pozove srpsku vojsku u pomoć. Narodno vijeće Države SHS 4. novembra 1918. godine poziva srpske vojnike da dođu i da oslobode i zaštite Južne Slovene u srušenoj Austrougarskoj i pristaje na ujedinjenje sa Kraljevinom Srbijom. Zemaljska vlada Dalmacije je takođe tražila ujedinjenje.

Danas se često čuju politički obojena tumačenja da je Kraljevina Srbija okupirala teritorije na kojima su živeli Hrvati i Slovenci u nekadašnjoj Austrougarskoj i pripojila ih sebi. Međutim, istina je da nema govora o okupaciji. Da srpska vojska nije zvanično pozvana da zaposedne teritorije Austrougarske naseljene i Hrvatima i Slovencima, te teritorije bi pripale Italiji i nekoj krnjoj novoj Austrougarskoj. Na ovaj način su, ipak, stekle i mogućnost za sticanje nezavisnosti nekoliko decenija kasnije.

Srbija prestala da postoji

Prvog decembra 1918. godine Kraljevina Srbija se ujedinila sa Državom Slovenaca, Hrvata i Srba, koju je prethodno na poziv Narodnog vijeća vojno zaposela, da bi formirala Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca. Ulaskom u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca, Srbija je svoju državnost, koju je povratila na Berlinskom kongresu 1878. godine, unela u novu državu i prestala da postoji. 

Godine 1929. zemlju je kralj Aleksandar preimenovao u Kraljevinu Jugoslaviju, što je bio korak ka potvrdi koncepcije integralnog jugoslovenstva - odnosno uverenja da su Srbi, Hrvati i Slovenci jedan, troimeni narod. 

Srbija je na oltar ujedinjenja prinela ogromne žrtve - 28% svog stanovništva i svoju državnost koju je stekla kroz decenije borbe protiv osmanlija. Da li je ova jugoslovenska avantura, koja je tada započeta, bila istorijski nužna u tom trenutku, ostaje istoričarima da se bave, ali, izvesno je da je za Srbiju na kraju bila pogubna.

Franjo Tuđman priznao da je Hrvatsku spasilo ujedinjenje sa Srbijom

“Da 1918. nije došlo do ujedinjenja sa Srbijom, upravo bi Hrvatskom zapadni saveznici platili i Italiji i Srbiji, jer bi Dalmacija potpala pod Italiju, a Srbija bi verovatno dobila gotovo sve ono što je danas htela osvojiti”, rekao je tadašnji hrvatski predsednik Franjo Tuđman, jedan od glavnih odgovornih za etničko čišćenje Srba iz Hrvatske tokom devedesetih, u intervjuu Vjesniku 1. marta 1992, samo mesec i po dana posle međunarodnog priznanja Hrvatske.

Odgovarajući na pitanje kako on, kao predsednik tek osamostaljene hrvatske države, gleda na činjenicu da je "jugoslovenska ideja potekla upravo od Hrvata", Tuđman je rekao:

"Prvo, da je u vreme raspada Habzburške monarhije gotovo sveukupna hrvatska inteligencija (pritom je i on naveo neka imena, poput Ivana Meštrovića, Joze Kljakovića, Mile Budaka i Tina Ujevića) bila “jednostavno opsednuta jugoslavenstvom”, da je ta njena opsednutost “imala i svoje opravdanje” i da je ujedinjenje Hrvata sa Srbijom 1918. “spašavalo hrvatske zemlje od daljeg drobljenja i porobljavanja”.

Zabranjeno preuzimanje dela ili čitavog teksta i/ili foto/videa, bez navođenja i linkovanja izvora i autora, a u skladu sa odredbama WMG uslova korišćenja i Zakonom o javnom informisanju i medijima.

Bonus video: Ovo je banja iz koje je kralj Petar I Karađorđević otišao u Prvi svetski rat