Zbog ovih gej scena u domaćim filmovima se tresla Jugoslavija: Reditelj završio u zatvoru i bio zabranjen decenijama

U doba kada je homoseksualnost bila društveni i pravni tabu, jugoslovenski film polako je počeo da prikazuje motive koji su odstupali od dominantnih normi. Od prvih naznaka u pedesetim, preko provokativnih dela Crnog talasa, pa sve do filmova koji su postali simboli borbe za prava LGBT zajednice – domaća kinematografija prešla je dug i kompleksan put.

Već 1961. pojavljuje se komedija „Zajednički stan” Marijana Vajde. Scena u kojoj dvojica muškaraca dele krevet korišćena je kao humoristički element, ali se danas tumači kao jedan od ranih pokušaja prikazivanja drugačijih identiteta u filmu.

Crni talas: Umesto cenzure – otpor

Pravo osveženje donosi šezdesetih i sedamdesetih godina tzv. Crni talas, filmski pravac koji je kritikovao tadašnji sistem i društvene norme. U ovom periodu LGBT motivi su češće prisutni, ali su filmovi često bili na meti cenzure.

Posebno se izdvajaju dela Gordana Mihića i Ljubiše Kozomare, poput filma „Vrane“, kao i filmovi Živojina Pavlovića („Buđenje pacova“) i Milana Jelića („Bubašinter“). Kultni status ima i „WR: Misterije organizma” Dušana Makavejeva, koji uključuje dijalog sa transvestitom Džeki Kartis, dok je film „Plastični Isus” Lazara Stojanovića izazvao takav skandal da je autor završio u zatvoru.

Pogledajte u galeriji:

Film koji je slomio režimski prag tolerancije

Film je nastao kao diplomski rad na Fakultetu dramskih umetnosti u Beogradu, a kombinovao je igrane i dokumentarne scene, koristeći kolažnu tehniku da bi ispričao priču o mladom disidentu koji kritički preispituje društvene, političke i verske dogme tadašnje Jugoslavije.

Posebno su izazvale pažnju arhivske snimke Josipa Broza Tita, koje su bile umetnute u kontekst koji nije bio slavoljubiv, kao i eksplicitna scena seksa u kojoj učestvuje glumica koja u filmu tumači Isusovu devojku. Ove umetničke provokacije vlasti su protumačile kao blasfemiju, antisocijalističku propagandu, i napad na moral naroda.

Pogledajte u galeriji kadrove iz filma "Plastični Isus":

Pre nego što je film ikada prikazan javnosti, državni organi ga zabranjuju, a Stojanović biva uhapšen i osuđen na tri godine zatvora zbog „neprijateljske propagande“. Film je ostao zabranjen više od dve decenije, sve do 1990-ih, kada je konačno prikazan. Danas se smatra jednim od najvažnijih disidentskih ostvarenja u istoriji jugoslovenskog filma.

Osamdesete i devedesete: Ljubav, provokacija i komedija

Tokom osamdesetih LGBT motivi dobijaju novu dimenziju kroz filmove poput „Dečko koji obećava“ Miše Radivojevića i „Lepota poroka“ Živka Nikolića. Iako u komičnom tonu, ni popularne komedije poput „Tesna koža 2“ i „Idi mi, dođi mi“ ne ostaju potpuno lišene dvosmislenih scena koje otvaraju prostor za tumačenja različitih identiteta.

Pogledajte u galeriji kadrove iz filma "Lepota poroka":

Pravna pozadina: Od kazne do dekriminalizacije

Homoseksualnost je u SFRJ nakon Drugog svetskog rata posmatrana kao „dekadentna devijacija“ povezivana sa buržoazijom i neprijateljima sistema. Zakon iz 1951. kriminalizovao je muške homoseksualne odnose, dok se lezbejski odnos tretirao kao prekršaj.

Situacija se menja posle Ustava iz 1974., kada zakonodavna moć prelazi na republike. Prve dekriminalizacije beleže Hrvatska, Slovenija, Crna Gora i Vojvodina 1977. godine. Srbija čeka sve do 1994, Makedonija do 1997, a Bosna i Hercegovina do 1998.

Simbol otpora: Marble Ass i nasleđe Merlinke

Jedan od najznačajnijih filmova za LGBT zajednicu u regionu je „Marble Ass“ (1995) u režiji Želimira Žilnika. Glavnu ulogu tumači Vjeran Miladinović Merlinka, transrodna osoba iz Beograda. Sniman usred ratnog haosa, film prikazuje svakodnevicu i izazove trans osoba u društvu koje ih odbacuje.

Pogledajte u galeriji kako je izgledao Vjeran Miladinović Merlinka:

Merlinka je ubijen 2003. godine. U njegovu čast, 2009. godine pokrenut je festival kvir filma „Merlinka“, koji danas predstavlja centralno mesto okupljanja i afirmacije queer umetnosti u regionu.

Filmovi u kojima se takođe pojavljuju ili se aludira na gej junake:

• "Deko koji obećava" - U filmu koji je koncipiran kao novotalasni manifest par excellence bilo je sasvim logično videti i aluzije na homoseksualnost (i mušku i žensku), kao i neke druge, u ono vreme, subverzivne prikaze koji se tiču nedopuštenih seksualnih kontakata (poput onog između glavnog junaka i njegove tašte).
• "Čovek sa četiri noge" - Bata Stojković igrao je fotoreportera tabloida koji je izgovorio famoznu repliku "Ne vredi ti, seko, da se nameštaš, mene žene ne interesuju. Ja sam nastran".
• "Nije lako sa muškarcima" - U komičnoj, banalnoj sceni, zaljubljena tinejdžerka zatiče Stanislava u zagrljaju sa službenikom u kampu (igrao ga Feđa Stojanović).
• "Kako je propao rokenrol" - Lascivne poruke uopšte nisu upućene Evi, već... Konačno, autor pisama zaljubljen u Đuru je Boban, uzorni komšija, gej intelektualac.

 Bonus video: Sukob LGBT aktivista