Beogradska ofanziva, koja je u najužem smislu vođena od 14. do 20. oktobra 1944, jedna je od najvećih i najznačajnijih vojnih operacija vođenih na teritoriji nekadašnje Jugoslavije u čitavom Drugom svetskom ratu. Tih dana na tlu prestonice vođene su neke od najtežih borbi u savremenoj istoriji na ovim prostorima. Jedinice Crvene armije i partizanske NOVJ osvajale su zgradu po zgradu, metar po metar Beograda. Ulice grada su bile neprepoznatljive.
Odvaljene fasade, uništeni i napušteni tenkovi, leševi ljudi i životinja, krv na kaldrmi, sve to je stajalo kao dokaz žestoke upornosti okupatora da zadrži pozicije, a sa druge strane velike želje naroda i vojske da se izbori za slobodu!
- Nemci su odbranu Beograda skoncentrisali u dva odbrambena pojasa. Prvi, spoljašnji, protezao se od Makiša, preko Avale do Ritopeka. Drugi je obuhvatao unutrašnju teritoriju grada i imao je nekoliko jakih uporišta u beogradskim naseljima Čukarica, Žarkovo, Košutnjak, Rakovica, Topčider, Banjički vis, Konjarnik i Vračar. Poseban isturen položaj u odbrani imao je sam centar grada. Izgrađena su posebna uporišta u reonu Kalemegdana, Trga Republike, Terazija, Nemanjine ulice i Savskog trga - priča za Kurir dr Rade Ristanović, naučni saradnik Instituta za savremenu istoriju.
Nemci nisu planirali da Beograd puste bez jakog otpora. Još 1942. počeli su da grade bunkere, a te aktivnosti su intezivirali 1944.
- Bunkeri su postavljeni na svim važnim saobraćajnicama i ispred važnih zgrada. Odbrambeni položaji napravljeni su i unutar samih zgrada, a, nažalost, u izgradnji položaja učestvovali su i sami Beograđani, koji su na to bili primorani - objašnjava Ristanović.
Ceo potez od Savskog mosta do Kalemegdana je bio jako utvrđen. Nemci su na vrhovima zgrada postavili snajperska gnezda i odatle kosili oslobodioce.
- Samo u jednom jurišu je u Ulici admirala Geprata poginulo 28 crvenoarmejaca. Išli su ka tramvajskom mostu i Železničkoj stanici. Prekoputa Vaznesenske crkve se nalazio bunker prilepljen uz zgradu. Jedan rafal ih je sve pokosio. Položeni su u porti crkve nakon bitke - priča za Kurir Branimir Gajić, jedan od autora izložbe "Priča o drugom životu", koja je povodom 70 godina od oslobođenja 2014. bila izložena na Kalemegdanu.
Teška borba
"Sa krovova zgrada vrebaju nas snajperisti"
Ovako je Jovo Hinić, borac Druge ličke proleterske brigade opisao borbe u zgradi Ministarstva u Nemanjinoj:
- Dočekuje nas ubitačna vatra. Dan je, sve se vidi. Neprijatelj nas vidi i prati svaki naš pokret. Mi njega ne vidimo. Njegova je prednost što je unapred uredio položaje za odbranu. Svaka, a posebno zgrada Ministarstva u Ulici kneza Miloša, pretvorene su u bunkere, svi prozori su zazidani i pretvoreni u puškarnice. Sa ravnih krovova zgrada i sa potkrovlja vrebaju nas snajperisti. Protivtenkovske mine postavljene su uzduž i popreko, a protivpešadijske na ulazima zgrada i u dvorišta. Sijaset poteznih mina postavljeno je po stanovima. Hvatanje za bravu i za česmu mogu da znače smrt..
Pokret otpora u Beogradu je bio prethodno razbijen od strane kvislinške specijalne policije i Gestapoa, pa su tokom bitke delovale samo manje grupe koje su organizovale ubačene partizanske diverzantske grupe poput one majora Vučkovića koja je kasnije poslužila kao inspiracija za film "Povratak otpisanih". Međutim, i Beograđani su pojedinačno i neorganizovano prilazili i uzimali oružje u ruke. "Običan" narod je bio u podrumima ili u stanovima. Glad im nije smetala - navikli su.
Do večeri 16. oktobra oslobodioci su stigli do ugla ulica Kralja Milana i Kneza Miloša. Igumanova palata na Terazijama zauzeta je 17. oktobra, a sutradan i Narodno pozorište.
Borbe su trajale, Palati "Albanija", teško se prilazilo, tu je pogođen i zapaljen sovjetski tenk T34. Ginulo se, ali se nije odstupalo. Prilaz zgradi je bio štićen snažnom vatrom Nemaca, sa svih spratova. Borci prve proleterske brigade i osme crnogorske brigade, posle dugih borbi, 20. oktobra, uspeli su da zauzmu zgradu. Na najvišoj zgradi Beograda zavijorila se trobojka. Beograd je bio oslobođen!
Opustešen grad
Oštećena trećina zgrada
U borbama za oslobđenje Beograda, od ukupno oko 30.000 zgrada, oštećeno je ili porušeno oko 11.000. Velika razaranja su bila na komunlanoj mreži. Gotovo u potpunosti je uništen tramvajski park, a kanaluzaciona i vodovodna mreža je bila oštećena na 606 mesta. Ovako je Beogard opisao jedan od savremenika:
- Beograd je odavao utisak potpuno opustošenog grada u kojem je život privremeno zastao. Mnoge ulice i trgovi, zbog kratera od granata, bili su sasvim neprolazni. Mnogobrojni električni stubovi su bil izvaljeni. Na železnickoj stanici posle borbi ostali su razriveni koloseci i ispreturane lokomotive. Iz Save je virela konstrukcija železničkog mosta. Savsko pristanište je ličilo na groblje gvožđa i betona. Mnogobrojne državne i stambene zgrade, koje su ostale sačuvane od bomabrdovanja, minirali su Nemci prilikom povlačenja.
Kurir.rs/Ružica Kantar
NE PROPUSTITE
