Hrvatska je nakon pripajanja Ugarskoj početkom 12. veka zadržala neke oblike feudalne autonomije, kao i domaće plemstvo. Među hrvatskim plemstvom dve porodice vekovima su ulazile u red najuglednijih velikaša Ugarskog kraljevstva i igrale važnu ulogu u istoriji.
Prvi su bili Bribirski kneževi iz porodice Šubića, koji su kasnije nosili naziv grofovi Zrinski.
Drugi su bili Krčki kneževi, koji su se od 1430. godine nazivali Frankopani.
Šubići i Nemanjići
Bribirski kneževi pominju se već u poveljama iz 12. veka. Vrhunac moći i uticaja dostigli su krajem 13. i početkom 14. veka pod imenom kneževi Šubići. U to doba, kad je moć ugarskih kraljeva i centralne vlasti opala, oni su postali gotovo nezavisni vladari u Hrvatskoj, noseći nazive podkralja ili bana i držeći u svojoj vlasti mnoge dalmatinske gradove, kao i široka područja Bosne i Huma (današnje Hercegovine).
Zanimljivo je da se prvi poznati rodonačelnik Bribirskih kneževa – župan Bogdanec – pominje u jednoj povelji iz 1160. godine kao predstavnik znamenitog palatina i hrvatskog bana Beloša, inače srpskog župana, brata ugarske kraljice Jelene Srpske. Šubići su dostigli zenit moći pod knezom Pavlom I, koji je postao ban Hrvatske (1273), gospodar većeg dela Bosne, kao i dalmatinskih gradova (Split, Šibenik, Nin, Trogir) u kojima je za upravnike (providure) postavio svoju braću.
Njegov brat Mladen I, a zatim sin Mladen II nosili su zvanje ban Bosne. Pavle I Šubić (umro 1312) znatno je pomogao da pripadnik anžujske dinastije Karlo I Robert nosi ugarsku krunu. Međutim, kako je to zaključio još Makijaveli, „onaj ko pomogne drugom da dođe do moći, sam propada”. To su iskusili Bribirski kneževi. Čim su se Anžujci utvrdili na ugarskom prestolu, okrenuli su se protiv svojih dobrotvora. U borbi sa ugarskim kraljem 1322. godine, Pavlov sin Mladen II izgubio je većinu svojih poseda i titula, uključujući Bosnu. Umro je u zatočeništvu.
Šubići su sa srpskom vladarskom kućom Nemanjića uspostavili rodbinsku vezu.
Prema nekim izvorima, knez Pavle I Šubić oženio se pre 1300. godine jednom od kćerki kralja Dragutina Nemanjića (koja se možda zvala Urošica ili Ursa), o kojoj nema drugih podataka. Više se zna o princezi Jeleni, kćerki kralja Stefana Dečanskog i sestri cara Dušana, koja se 1347. godine udala za Mladena III, tada starešinu Bribirskih kneževa (sinovca Mladena II), „kneza Klisa, Skradina i Omiša”.
Jelena nije imala sreće jer njen brak nije trajao ni godinu dana – u epidemiji kuge poznatoj kao „crna smrt” koja je zahvatila celu Evropu, u maju 1348. godine umro je i Jelenin muž. Mlada udovica morala je ogorčeno da se bori s moćnom Mletačkom republikom, s ugarskim kraljem i sa hrvatskim velikašima kako bi sačuvala nasleđe za svog sina – Mladena IV. U sukob se umešao i Jelenin brat car Dušan, koji je 1355. godine poslao vojskovođe Palmana i Đuraša Ilijića da pomognu njegovoj sestri u odbrani gradova Klisa i Skradina. Međutim, srpske trupe nisu uspele. Mađari su osvojili Klis, a Skradin je predat u zakup Mlečanima.
U toku borbi car Dušan iznenada je preminuo (20. 12. 1355). Nedugo zatim prestaju i vesti o Jeleni, pa nije poznato kad je tačno umrla. Postoje pretpostavke da je sahranjena u zadužbini svog oca – u manastiru Dečani. Mladen IV imao je jednog sina (Senko) i dvoje unuka (Radica i Bielak), ali njegovi potomci nisu imali veću ulogu u istoriji.Sestra kneza Mladena III Šubića po imenu Jelena bila je udata za bosanskog kneza Vladislava Kotromanića.
Njihov sin Tvrtko I Kotromanić bio je najznačajniji bosanski vladar koji se, kao potomak kralja Dragutina Nemanjića, 1377. godine krunisao kao „kralj Srbljem i Bosne”
Frankopani i despoti Brankovići
U daljoj istoriji kneževa Šubića poseban značaj dobila je jedna druga grana porodice – ona koja se od jadranskih obala preselila ka severu, prema reci Uni. Na zahtev ugarskog kralja, Juraj III Šubić zamenio je 1346. godine svoje utvrđenje Ostrovicu za grad Zrinj u donjem Pounju (između Une i Korane). Po tome je u daljim generacijama porodica nazvana Zrinski.
Već posle nekoliko generacija – u 16. veku – grofovi Zrinski doživeli su uspon. Godine 1562. pomogli su da se na ugarsko-hrvatski presto izabere porodica Habzburg. Proširuju posede na Slavoniju i Međumurje (Čakovec). Međutim, cena jačanja hrvatskih velikaša bilo je njihovo utapanje u mađarsko plemstvo.
Grof Nikola V Šubić Zrinski (ili po mađarski: Mikloš Zrinji) žestoko i uspešno je ratovao protiv Turaka, pa je bio prozvan „prvi strah turski”. Postao je ban Hrvatske, Slavonije i Dalmacije (1545-1566). U istoriji je upamćen po legendarnoj odbrani grada Sigeta 1566. godine. Tada je Zrinski s manje od 3.000 vojnika više od mesec dana zadržavao ogromnu tursku vojsku s više od sto hiljada ratnika koja je krenula ka Beču (predvodio ju je, uz sultana, znameniti veliki vezir srpskog porekla Mehmed-paša Sokolović).
Bez pomoći sa strane, branioci Sigeta junački su gotovo svi stradali. Nikola V Zrinski svojom pogibijom spasao je Habzburško carstvo, posmrtno dobio naziv „Sigetski” i ostao upamćen kao nacionalni junak Mađara i Hrvata. Njegovo herojstvo bilo je i predmet mnogih umetničkih dela, poput poznate opere „Nikola Šubić Zrinski”.
Nikola V „Sigetski” u prvom braku bio je oženjen Katarinom Frankopan (umrla 1561. godine) koja je po majci bila potomak srpskih despota Brankovića. Ona je bila kći grofa Ferdinanda Frankopana i srpske kneginje Marije Branković (umrla 1540. godine). Marija je bila jedna od kćeri srpskog titularnog despota Jovana Brankovića (umro 1502. godine) koji je, nakon pada despotovine, iz Ugarske nastavio borbu protiv Turskog carstva.
Grofovi Frankopani poticali su od Krčkih kneževa (po ostrvu Krk u Jadranskom moru) koji su vekovima, uz Šubiće, bili među najmoćnijim hrvatskim feudalcima. Prvi poznati Krčki knez zvao se Dujam i bio je vazal Mletačke republike (1118. godine). U prvo vreme stanovnici Krka Mlečanima su plaćali danak u vidu trideset lisičijih koža, a kasnije je to iznosilo 350 zlatnika godišnje. Vremenom, porodica je svoje posede proširila na kopno – ka Vinodolu.
Na posedima Krčkih kneževa dugo je opstalo posebno slovensko pismo, glagoljica, kao i posebna crkvena služba na staroslovenskom jeziku. Krčki knez Nikola IV (umro 1432), „plemeniti ban” Hrvatske i Dalmacije, posednik nepreglednih imanja, bio je prvi u svojoj porodici koji se prozvao Frankopan, prema imenu jedne rimske plemićke porodice (Frangipani) s kojom je, navodno, bio u srodstvu.
Od tada Frankopani imaju i novi grb – dva lava koji lome hleb, što je bilo značenje njihovog imena na italijanskom („Lomi-kruh”).
Hrvatski velikaš – srpski despot
Za sedamnaest godina braka Katarine Frankopan i bana Nikole V Zrinskog „Sigetskog”, rođeno je čak dvanaestoro dece – većinom kćeri – dok je samo jedan sin (Juraj IV ili Đerđi) dostigao zrelo doba i ostavio potomstvo. Praunuci Nikole V „Sigetskog” bili su poslednji grofovi Zrinski – braća Nikola VII i Petar IV. Ostavili su neizbrisiv trag u ugarskoj i hrvatskoj istoriji. Na Petrovom grbu pisalo je Vincere aut mori! („Pobediti ili umreti!”) Razočarani u opreznu i pomirljivu politiku cara Leopolda Habzburga koji je s Turcima sklopio sraman mir („Vašvarski mir”), grofovi Zrinski su uz pomoć Franje Krste Frankopana (čija je sestra bila udata za Petra Zrinskog) pripremili veliku zaveru (čuvena „Zrinsko-frankopanska urota”).
Cilj im je bio da zajedno s nekim ugarskim velikašima zbace vlast Habzburga i da na presto Ugarskog kraljevstva dovedu drugog vladara. Tražili su pomoć po celoj Evropi – od francuskog kralja do turskog sultana. Međutim, zavera je otkrivena. Petar Zrinski (njegov brat ranije je poginuo u lovu) i Franjo Krsto Frankopan utamničeni su, osuđeni i pogubljeni 1671. godine. Mržnja i osveta Habzburga time nisu prestale. Do poslednjeg zatrto je preostalo muško potomstvo ove dve slavne ugarsko-hrvatske porodice.
Sin bana Petra i poslednji Zrinski – Ivan Antun – proveo je dvadeset godina u tamnici, gde je i umro, a da uopšte nije učestvovao u zaveri.
Brak Marije Branković i Ferdinanda Frankopana nije bio jedina bračna veza između srpskih i hrvatskih velikaša u doba propasti srpske despotovine i zajedničke ugarsko-srpsko-hrvatske odbrane od Turaka. Tako je znameniti srpski titularni despot Vuk Branković (upamćen u narodnim pesmama kao „Zmaj Ognjeni Vuk”) bio oženjen Varvarom (Barbarom) Frankopan (1475-1504), kćerkom Žigmunda Frankopana Tržačkog. Barbara se pominje u narodnim pesmama bugaršticama kao Vukova „mlađahna ljuba”.
Nakon smrti despota Jovana Brankovića, njegova udovica Jelena (iz porodice Jakšića) udala se 1502. godine za hrvatskog velikaša Ivaniša Berislavića, koji je po tom osnovu nasledio i titulu srpskog titularnog despota i imanja Brankovića. Članovi porodice Berislavića od Grabarja važili su za potomke bosanskih banova i u to doba bili su jedna od najuglednijih hrvatskih porodica koja je dala kraljevske kancelare i hrvatske banove.
Zabeleženo je da je Ivaniš Berislavić, sledeći tradiciju despota, pomagao srpske crkve. Nasledio ga je njegov i Jelenin sin Stefan Berislavić (despot 1515-1535) u čije vreme su Turci od Ugara preoteli Beograd. Stefan je ubijen u sukobu s Turcima, posle čega je ugarski kralj za despota (poslednjeg despota u srpskoj istoriji) imenovao srpskog vojskovođu Pavla Bakića (1537). I porodica Bakić uspostavila je bračne veze s grofovima Frankopanima. Treća Frakopanka udata u srpsko plemstvo bila je Klara, kći Nikole Frankopana, udata za Mihaila Bakića (umro 1603).
(Politikin zabavnik)
