SPECIJAL KURIRA! VELIKI SAN: 100 godina Jugoslavije

Planovi o ujedinjenju postali su ozbiljniji i konkretniji nakon Berlinskog kongresa 1878. godine, čije su odluke oslabile Tursku i učinile jačim Srbiju, Bugarsku i Grčku.

U Srbiji su postojale tri različite ideje o zajedničkoj državi. Prva je propovedala ujedinjenje Srbije i Bugarske, druga je bila izražena u „Načertaniju“ Ilije Garašanina i odnosila se na stvaranje jugoslovenske države, dok je treću zastupao vojvođanski političar Svetozar Miletić i predviđala je stvaranje balkanske federacije samostalnih država.

SRBIN KOJEG I DANAS SLAVE SLOVENCI

Potpukovnik Srpske kraljevske vojske Stevan Švabić ranjen je na početku rata i pao u austrougarsko zarobljeništvo. Po završetku rata, sa 670 vojnika vraćao se u Srbiju, kada ga je delegacija građana u Ljubljani zamolila da ostane i održava red. Švabić je oko trista vojnika poslao kući, a sa ostatkom je ostao u Sloveniji i energičnim nastupom i - raspoređivanjem mitraljeza - sprečio Italijane da teritoriju Slovenije uvrste u svoje teritorije. Danas se jedna ulica u Ljubljani i jedna u Vrhniki zovu Švabičeva ulica.

Južni Sloveni u Austrougarskoj, kojih je bilo oko šest miliona, o ujedinjenju su razmišljali na dva načina. Prvi je bio stvaranje južnoslovenske državne jedinice u okviru Austrougarske, koju su tada činili Austrija i Mađarska, dok je drugi predviđao stvaranje nezavisne južnoslovenske države.

Protivnici

Glavni protivnik jugoslovenske ideje i stvaranja zajedničke države južnoslovenskih naroda bile su Austrougarska i Nemačka. Nemački imperijalisti su težili da se preko Balkana probiju na istok do Azije. Jedine nezavisne jugoslovenske države - Kraljevina Srbija i Knjaževina, odnosno, od 1910. godine, Kraljevina Crna Gora predstavljale su branu takvom širenju.

Istorija srpsko-austrijskih odnosa početkom 20. veka bila je ispunjena pritiskom Austrougarske, koja je nameravala da slomi Srbiju, onemogući proširenje njenih granica i izlazak na Jadransko more, te da joj tako onemogući da postane odlučujući činilac balkanske politike.

Beč je na sve načine kvario i hrvatsko-srpsku saradnju, nastojeći da realizuje svoj projekat „trojne monarhije“ - da Austrougarsku reformiše tako da je čine međusobno ravnopravne Austrija, Mađarska i nova slovenska država. „Trojna“ varijanta smatrana je najpogodnijom i za priključenje Srbije Austrougarskoj kad bude poražena u ratu, koji je smatran neminovnim. Posle 28. juna 1914. i Sarajevskog atentata, smatralo se da je takvo rešenje već gotova stvar...

Kao nepomirljiv protivnik stvaranja jugoslovenske države izjašnjavala se i Italija, koja je ispoljavala teritorijalne pretenzije na istočnu obalu Jadranskog mora i njeno zaleđe. Za italijansku politiku širenja na Balkanu i prema Podunavlju stvaranje južnoslovenske države bilo je neprihvatljivo jer se novi snažni sused ne bi mirio sa italijanskom prevlašću na Jadranskom moru.

Protiv ujedinjenja južnoslovenskih naroda u jednu državu bio je i Vatikan. Sveta stolica se bojala da bi posredstvom te države, i dominantne uloge Srbije u njoj, ojačalo širenje pravoslavlja i slovenskog uticaja. Zalažući se za očuvanje Austrougarske monarhije kao političke celine, papa i njegovo okruženje uveravali su velike sile da jugoslovenski problem ne postoji, to jest da su ga „izmislili“ masoni i drugi protivnici crkve.

Sve do sredine 1918. godine, odnosno do pred kraj Prvog svetskog rata, i velike sile - saveznice Srbije bile su protiv razbijanja Austrougarske. Smatrale su da je ona neophodna u Podunavlju kao faktor ravnoteže prema Rusiji. Tako se desilo da su u vreme kad je Srbija vodila odsudne bitke za opstanak 1914. godine na Ceru i na Kolubari, njene saveznice tajno nudile Bugarskoj Makedoniju, Rumuniji Banat, a Italiji Trst, Istru i Dalmaciju... kako bi u ratu prešle na njihovu stranu.

Prvi korak

Kraljevinu Srbiju napad Austrougarske zatekao je nespremnu u svakom pogledu. Politički život bio je opterećen međustranačkim borbama. Najistaknutiji političar onog vremena i šef Radikalne stranke Nikola Pašić, predsednik vlade, u prvoj polovini 1914. nije imao apsolutnu većinu u Skupštini i u nekoliko navrata je nudio ostavku pokušavajući da iznudi izbore, ali ga je kralj Petar odbijao. U takvoj atmosferi jedva da se mislilo na dalju budućnost, pa i na stvarnu ratnu opasnost. Tek počekom avgusta 1914. godine, dakle kad je rat počeo, vlada u Nišu okupila je jedan broj naučnika i dala im zadatak da formulišu program ratnih ciljeva Srbije, i u sklopu njih, predlog ujedinjenja.

Taj dokument poznat je kao Niška deklaracija, a usvojila ga je Narodna skupština na zasedanju u Nišu 24. novembra 1914. godine.

Tako je nastao dokument u kojem je pisalo i ovo:

„Vlada Kraljevine smatra kao svoj najglavniji i, u ovim sudbonosnim trenucima jedini zadatak, da obezbedi uspešan svršetak ovog velikog vojevanja koje je, u trenutku kad je započeto, postalo ujedno borbom za oslobođenje i ujedinjenje sve naše neslobodne braće Srba, Hrvata i Slovenaca. Sjajni uspeh koji ima da kruniše ovo vojevanje iskupiće obilato krvave žrtve koje današnji srpski naraštaj podnosi.“

Deklaracija je dobila zvaničan pečat i međunarodnu težinu kad je saopštena poslanicima savezničkih država koji su, zajedno s vladom, na početku rata iz Beograda prešli u Niš.

Formalno, sve je bilo u redu, ali...

U času kad je ta „deklaracija“ iskazivana, vođena je najkrvavija bitka, Kolubarska bitka. Na jednoj strani bila je srpska vojska, a na drugoj austrougarska, čiju su većinu činila „braća“ i budući građani zajedničke domovine - Hrvati, muslimani iz Bosne i Slovenci. Oni su u jurišima hrabrošću nadmašivali Austrijance i Mađare.

Tako je ispalo da su se za buduću zajedničku državu, uz stravične žrtve, borili samo i jedino Srbi, i to protiv ostalih koji će živeti u njoj. Zbog toga su neki tvrdili da im je Jugoslavija nametnuta, i to će biti klica koja će, kad proklija, dovesti do njenog raspada. Ali do toga je trebalo proći dug put...

Jugoslovenski odbor

Srpska Narodna skupština, kao i ceo narod Srbije, svesno su postavili svoj program. Nedugo zatim, grupa Hrvata izbeglih iz Austrougarske formirala je u Rimu jedan odbor sa ciljem da radi na ujedinjenju. On je kasnije proširen Srbima, Slovencima i drugim Hrvatima iz te Austrougarske i nazvan Jugoslovenski odbor, a sedište mu je bilo u Londonu. Austrougarski Jugosloveni naglašavali su „jedinstvo našeg naroda“ i želju da se jugoslovensko pitanje reši u celini, ne odvajajući stvar nijednog plemena od drugoga. Članovi Jugoslovenskog odbora izjavljivali su da je „bolja budućnost celog našeg naroda samo u njegovoj čvrstoj zajednici“.

Njihovu iskrenost ne treba dovoditi u sumnju. Jer u javnosti je već bilo poznato da su savezničke sile učinile velike ustupke Italiji da bi ova prešla na njihovu stranu. Detalji tog dogovora bili su tajni, ali se znalo da su Italiji obećane teritorije na kojima pretežno žive Hrvati i Slovenci.

Osim toga, Hrvati su se borili u austrougarskim jedinicama i bojali su se šta će ih snaći ako i kada pobede saveznici. Stoga su neki hrvatski političari smatrali potrebnim da se povežu sa Srbima i da poistovete svoje interese, jer su Srbi u savezničkim zemljama uživali i dobar glas i poverenje.

Jugoslovenski odbor sebi je stavio zadatak da pojača interes Evrope za jugoslovensko pitanje, koje je u njoj bilo malo poznato, i da propagira „zajedničke težnje Srba i Hrvata u prošlosti i sadašnjosti“.

Na čelu Jugoslovenskog odbora bio je predsednik splitske opštine, advokat dr Ante Trumbić, jedan od najuglednijih hrvatskih političara; Srbe iz Bosne i Hercegovine predstavljali su Dušan Vasiljević, dr Nikola Stojanović i dr Milan Srškić, a Vojvođane pesnik Veljko Petrović. Odbor je iz Srbije imao samo jednog člana - Pavla Popovića, profesora jugoslovenske književnosti sa Beogradskog univerziteta, koji je odranije imao mnogo veza s ljudima van Srbije.

Prvi proglas Odbora objavljen je na Đurđevdan 1915. godine, a njegova osnovna poruka bila je: „Čitav jugoslovenski narod, Srbi, Hrvati i Slovenci, svi mi očekujemo od ovoga rata ujedinjenje sviju narodnih udova i čitavog svog teritorija u jednu nezavisnu državu.“

Za i protiv

Istine radi, nisu svi Hrvati ovako razmišljali. U maju 1917. godine, u Beču je održan skup hrvatskih i slovenačkih članova parlamenta Austrougarske. Oni su tražili „ujedinjenje svih zemalja u Austrougarskoj monarhiji u kojima žive Slovenci, Hrvati i Srbi...“ pod krunom habzburške dinastije. Zanimljivo je da su ove zahteve potpisali i Slovenac Ante Korošec (posle 1918. bio je više puta ministar, a jednom i predsednik vlade Kraljevine Jugoslavije) i Hrvat Josip Smodlaka (posle 1944. diplomata socijalističke države).

Kako bi parirali ovoj inicijativi, članovi Jugoslovenskog odbora su već u julu 1917. održali sastanak sa srpskom vladom, posle čega je objavljen takozvani krfski pakt. Njime je predviđeno stvaranje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca kao nezavisne ustavne i parlamentarne monarhije pod dinastijom Karađorđevića, s jedinstvenom teritorijom i jedinstvenim državljanstvom.

Srpskoj strani, regentu Aleksandru i Nikoli Pašiću, bilo je glavno da se prihvati dinastija Karađorđevića, kao i unitarističko, a ne federativno uređenje. Predstavnici naroda koji su dotad živeli u Austrougarskoj dobili su demokratski parlamentarizam, uz opšte pravo glasa sa tajnim glasanjem, što dotad nisu imali. Na dobitku su bili i zbog verske i jezičke tolerancije, prava da svaki narod zadrži svoja obeležja, kao i da su oba pisma (ćirilica i latinica) ravnopravna.

Postignut je dogovor da se ustav zemlje donese kvalifikovanom većinom u narodnom predstavništvu i da ime države bude Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, čime bi se i samim imenom proklamovali jedinstvo i ravnopravnost sva tri naroda.

Zbijanje fronta

Pri kraju Prvog svetskog rata, raspad Austrougarske, carevine koja se na vrhuncu svoje moći prostirala preko pola Evrope, od severa Italije do Holandije, i od Poljske do Jadrana, naslućivao se u vazduhu. Među vojnicima slovenskog porekla u austrougarskoj vojsci učestale su bile pobune, a najveća je bila ona u Boki Kotorskoj, u kojoj je učestvovalo 6.000 mornara. Ugušena je tek kad je pristigla eskadra ratnih brodova iz Pule... Bunili su se i garnizoni u Kragujevcu i Šibeniku zahtevajući prestanak rata. Lekari u Zagrebu izdavali su potvrde o nesposobnosti svima koji su to tražili, a u tome su sarađivali sa oficirima Srbima i Hrvatima, mobilisanim u carskoj vojsci.

Ovaj grad postao je centar jugoslovenstva. Mlađi hrvatski pisci demonstrativno su pisali ekavicom, pokazujući tako svoju ljubav prema Srbiji, a u nekim novinama čak su tekstovi štampani ćirilicom!

Beč i Pešta pokušavali su da spasu ono što se nije moglo spasti - celovitu Austrougarsku monarhiju. Car Karlo, koji je 1916. nasledio preminulog Franju Josifa, pred sam kraj rata uputio je mađarskog grofa Stevana Tisu da obiđe jugoslovenske zemlje i da, naročito muslimanima u Bosni, ponudi autonomiju ako se izjasne za ostanak u carevini. Mađari su se prisetili svog azijskog porekla, a neevropskim narodom su, zbog Turske, proglasili i muslimane. Ali narod je predosećao kakav će biti završetak rata i nije hteo da se zaleće. Srbi i Hrvati čak nisu hteli ni da razgovaraju s njim jedni bez drugih. Ostalo je zapisano da je Tisa bio toliko ljut odbijanjem da je lupao rukom po stolu i vikao:

- Dobro, mi možemo propasti, ali ćemo još uvek imati toliko snage da vas smrvimo! Vi se nečemu nadate od Srbije? A znate li da će ta Srbija biti tolika da će Bugarska uvek moći da je pojede za doručak?!

Prisutni Srbi i Hrvati su mu na to okrenuli leđa i izašli iz sobe.

Kraj rata

Posle obimnih priprema, ali i oklevanja saveznika, pod vrhovnom komandom francuskog generala Franša d’Eperea 14. septembra 1918. otpočeo je proboj Solunskog fronta. Srpska vojska, kojoj je dodeljen taj smrtonosni zadatak, posle 24 časa neprekidnih borbi, zauzela je celu prvu liniju bugarskih rovova. Od tada, naša vojska neprestano je gonila neprijatelja, ne zaustavljajući se do kraja rata. Za dva meseca, od Dobrog Polja na jugu Makedonije do Beograda, vojnici prešli 800 kilometara!

Pre podne 1. novembra (po novom kalendaru) 1918. naša vojska ušla je u Beograd, a dva dana kasnije, cela teritorija Kraljevine Srbije bila je oslobođena. Tog dana Prva armija je prešla u Vojvodinu, koja je bila u sastavu Austrougarske, i zaustavila se tek u Subotici, a Druga u Višegradu, takođe u Austrougarskoj. Ona je ušla u Sarajevo, pa u Kotor, zatim u Dubrovnik, sve do Splita.

Država koja je trajala 33 dana

Rat se završavao, svakog dana kapitulirala je po jedna saveznica Nemačke, kad su 29. oktobra u Zagrebu poslanici bečkog parlamenta iz Hrvatske i članovi hrvatskog i dalmatinskog sabora, kao i slovenačke skupštine (tela koja su pripadala državnom aparatu Austrougarske) proglasili nezavisnu Državu Slovenaca, Hrvata i Srba, koja je obuhvatila Sloveniju, Hrvatsku, BiH i Vojvodinu. Izvršni organ ove države bilo je Narodno vijeće, a centar mu je bio u Zagrebu.

Proglašenje ove države održano je u zgradi hrvatske skupštine, odnosno Sabora, a jedan očevidac ovako je opisao atmosferu: „Cijeli Sabor, zajedno sa galerijama, stojeći je otpjevao ‘Lijepa naša domovino’, uz burne poklike: ‘Živila Hrvatska!’, a potom su u dvoranu narodnog zastupništva ušli hrvatski generali u austrougarskoj vojsci, u uniformi i sa svim odlikovanjima, zbog čega je u sabornici i na galerijama nastao buran pljesak i poklici: ‘Živila narodna vojska!’“

NISU NAS MNOGO VOLELI

Posle proglašenja ujedinjenja 1. decembra 1918. položaj nove države bio je na spoljnopolitičkom planu vrlo nepovoljan. Od sedam graničnih zemalja, Kraljevina SHS bila je sa svima, izuzev Grčke, u sporu zbog teritorija, u čemu je među saveznicima bila gotovo bez podrške.

Prva država koja nas je priznala bile su SAD (10. februara 1919). Ubrzo su to učinile i Švajcarska, Norveška i Čehoslovačka. Francuska i Engleska priznale su Kraljevinu SHS tek početkom juna 1919, a novembru 1919. nju je priznao i Vatikan.

Jedan od prvih akata Narodnog vijeća Države Slovenaca, Hrvata i Srba bio je zahtev upućen vojsci Kraljevine Srbije da ne prelazi njene granice jer oni, eto, imaju svoju narodnu vojsku i generale. Osim toga, vrh ove države zatražio je od svetske zajednice međunarodno priznanje. A zbog činjenice da je tokom rata u sastavu srpske vojske postojala takozvana jugoslovenska divizija (sačinjena od Srba, Hrvata i Slovenaca zarobljenih kao austrougarskih vojnika na ruskom frontu i iseljenika u SAD) ova Država Slovenaca, Hrvata i Srba tražila je da joj se prizna status ratujuće strane na strani saveznika, odnosno status pobednice u Prvom svetskom ratu!

Takav zahtev, razume se, nije prihvaćen, ali za novu državu to je bio najmanji problem!

Hiljade vojnika odbeglih iz poražene austrougarske armije vratilo se u svoje rodne krajeve, ali za njih nije bilo ni posla, niti su ga oni, ruku na srce, uopšte i tražili. Nazvani su „zeleni kadar“ (po skrivanju u šumama), a živeli su od otimačine i pljačke. Ponegde su se odmetale cele jedinice i napadale naselja, pa i cele gradove, i pljačkale ih. Država Slovenaca, Hrvata i Srba nije imala ni organe ni snage da ih spreči. Posebnu nevolju predstavljali su vojnici povratnici s ruskog ratišta, koji su sa sobom poneli i ideje Oktobarske revolucije. Oni su tražili da se od svih vlasnika imanja i fabrika oduzme i razdeli seljacima bez zemlje, što je vrlo brzo zapalilo siromašne slojeve, pa se talas nasilja umnogostručio. Bilo je čak sela koja su htela svoju nezavisnu i izdvojenu seljačku republiku! Najkraće rečeno: u Državi Slovenaca, Hrvata i Srba anarhija i bezvlašće dostigli su najviši nivo. A uporedo s tim, italijanske jedinice počele su da nastupaju uz jadransku obalu i u Sloveniju.

Pošto na mobilizaciju koju je Država Slovenaca, Hrvata i Srba proglasila praktično niko nije hteo da se odazove, Narodno vijeće bilo je prinuđeno da moli srpsku vladu da pošalje svoje jedinice kako bi, s jedne strane, zaustavili Italijane, a s druge, osigurale stabilnost i sigurnost života u tek proglašenoj državi.

Vredno je pomena da je ovu državu, nazvanu još i „zagrebačka Jugoslavija“, od svih zemalja na svetu priznala samo Srbija, odnosno vlada Nikole Pašića. On je čak od saveznika, zalažući srpski ugled, tražio da joj se prizna „karakter ratujuće strane“. Pravdao je to potrebom da se Italijanima oduzme svako pravo za ulazak na teritorije Južnih Slovena...

Pašićev promašaj

Nikola Pašić, kome je usred Beograda podignut onoliki spomenik, sapleo se malo kasnije na još ozbiljnijem pitanju.

Pošto je, naime, Narodno vijeće iz Zagreba pozvalo srpsku vojsku i priznalo da nije u stanju da samo vrši vlast na prostoru bivše Austrougarske naseljenom Južnim Slovenima, pristupilo je pregovorima s Jugoslovenskim odborom iz Londona i s vladom Kraljevine Srbije. Tako je došlo do Ženevske konferencije.

Akademik Vladimir Ćorović u kapitalnom delu „Istorija srpskog naroda“ piše:

„Izaslanici Narodnog vijeća ušli su u Ženevi u pregovore s N. Pašićem, srbijanskom opozicijom i Jugoslovenskim odborom i sklopili su sporazum:

1) da se ‘kao jedna nedeljiva državna celina’ obrazuje država Srba, Hrvata i Slovenaca, i

2) da do saziva Konstituante postoje srpska vlada i vlada Narodnog vijeća, a za zajedničke poslove da se obrazuje nova vlada s polovinom članova određenih od srpske vlade i polovinom od Vijeća. Polovina članova te vlade zaklinjala bi se srpskom kralju, a druga polovina Predsedništvu Narodnog vijeća.

Takvom sporazumu nije se niko nadao i izazvao je opštu osudu. Srpska vlada odbacila ga je odmah. Nikola Pašić branio se posle da mu je taj akt ‘iznuđen’, pošto se našao osamljen pred zastupnicima Narodnog vijeća, Jugoslovenskog odbora i srbijanske opozicije, koja je, da bi ga srušila, pristala i na takvo rešenje. Odbrana je ta slaba i teško razumljiva. Na takvom načelnom pitanju državnik ili pobeđuje ili pada, naročito državnik Pašićeve dotadašnje linije.“

„Propala Firma“

Nikola Pašić pao je na ovom ispitu, ali je ostao na vlasti. Najveći spomenik u Beogradu posvećen je baš njemu!

Pitanje je kako bi ovaj spor bio rešen da Italija nije ozbiljno zapretila jadranskoj obali i njenom zaleđu. Okupirala je Rijeku, potopila neke brodove koji su zaostali iz rata i pripali našim narodima... U strahu od većeg zla, regionalne vlasti u Dalmaciji zahtevale su održavanje sednice Narodnog vijeća na kojoj bi se problem države konačno rešio. Taj su zahtev podržale i vlasti Bosne i Hercegovine. Posle izvesnog oklevanja, tražena sednica održana je 10. novembra 1918. Bila je prilično burna. Zagreb se kolebao, nije mu se išlo u istu državu sa Srbijom. Čak šest od ukupno trideset članova glasalo je suprotno odlukama Krfskog pakta, za republikanski oblik države, a nijedan od tih nije bio Srbin. Neki hrvatski političari hteli su da diktiraju uslove ujedinjenja. Presudnu ulogu odigrali su dalmatinski Hrvati, prevashodno dr Josip Smodlaka. On je bio vrlo direktan:

- Vi hoćete da pravite ortakluk sa jednom slavnom firmom, i ulazeći u ortakluk vi hoćete da postavljate uslove, vi koji niste ni propala firma - rekao je tim zagrebačkim političarima.

Posle toga, rešeno je da se ide u Beograd i da se izvrši ujedinjenje sa Srbijom i Crnom Gorom. Izabran je odbor od 28 članova da to obavi.

Vojvodina glasa

Isticali su poslednji dana rata. U nezadrživom naletu još od Solunskog fronta, srpska vojska izbila je na granicu s Mađarskom, koja je pružala otpor čitava dva dana nakon primirja 11. novembra kojim je okončan Prvi svetski rat. Tek kad je zapretila direktna opasnost da vojska Kraljevine Srbije uđe na njihovu teritoriju, Mađari su 13. novembra priznali poraz. Sporazumom o prekidu neprijateljstva bilo je predviđeno da na teritoriji Vojvodine do daljeg ostanu mađarski civilni organi vlasti, ali su ih građani, negde sami a negde uz pomoć vojske, smenjivali i uspostavljali srpsku vlast.

NISU HTELI ŽIVI U ZAJEDNIČKU DRŽAVU

Nakon odluke Podgoričke skupštine o ujedinjenju, u Crnoj Gori je izbila takozvana božićna pobuna pristalica svrgnutog kralja Nikole i konfederalnog jugoslovenskog ujedinjenja („zelenaši“), koju je finansirala Italija. Tu pobunu, uz pomoć saveznika, ugušile su pristalice ujedinjenja („bjelaši“), a oružane borbe crnogorskih komita nastavljaju da traju sve do 1924, kada oni prihvataju amnestiju kralja Aleksandra Karađorđevića.

U Rumi je 24. novembra održan Veliki narodni zbor na kom je proglašeno prisajedinjenje Srema Kraljevini Srbiji, a dan kasnije sazvana je u Novom Sadu Velika narodna skupština Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena u Banatu, Bačkoj i Baranji. Ona je proglasila otcepljenje ovih regiona od Mađarske i njihovo prisajedinjenje Kraljevini Srbiji.

Na Velikoj narodnoj skupštini bili su zastupljeni skoro svi brojniji narodi Vojvodine (izuzev Rumuna). Skupština je imala ukupno 757 delegata - 578 Srba, 84 Bunjevca, 62 Slovaka, 21 Rusina, šest Nemaca, tri Šokca, dva Hrvata i jednog Mađara.

Podgorička skupština

Već sutradan, Velika narodna skupština u Crnoj Gori, poznatija kao Podgorička skupština, izglasala je odluku o ujedinjenju Crne Gore i Srbije.

Ideja o ujedinjenju Crne Gore i Srbije bila je stara koliko i ove države, ali su njenu realizaciju onemogućavali interesi velikih sila na Balkanu i interesi dve dinastije, prvo Obrenovića, pa zatim Karađorđevića i Petrovića.

Tek ulaskom savezničkih trupa (francuskih, engleskih, američkih, italijanskih i srpskih) u oslobođenu Crnu Goru 1918. godine stekli su se svi uslovi za to. Na celom prostoru Kraljevine Crne Gore održani su 19. novembra 1918. izbori za Narodnu skupštinu, a ona je u Podgorici 26. novembra donela odluku o ujedinjenju naroda Kraljevine Crne Gore i Kraljevine Srbije u jednu državu pod dinastijom Karađorđević, i da tako sjedinjeni uđu u zajedničku domovinu jednog troimenog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca. Istovremeno, doneta je odluka o zbacivanju kralja u izgnanstvu Nikole I Petrovića i njegove dinastije Petrović-Njegoš.

Od tada pa sve do današnjih dana traju rasprave o zakonitosti ovih odluka. Jer Crna Gora je bila nezavisna i međunarodno priznata država, a u vreme zasedanja Skupštine u Podgorici već je postojala crnogorska skupština birana na izborima 1914. Postojali su i crnogorski ustav i zakoni, i crnogorska vlada i crnogorski dvor, pri kojem su delovali akreditovani predstavnici velikih sila, čak i Srbije.

Crna Gora nije učestvovala na mirovnoj konferenciji u Versaju posle Prvog svetskog rata. Kralj Nikola poslao je Pariskoj konferenciji zahtev da se povrati nezavisnost Crne Gore, ali njegova molba je odbijena.

Crna Gora i Srbija bile su u raznim oblicima zajedničke države 88 godina, odnosno sve do referenduma 21. maja 2006. godine, na kojem je izglasana crnogorska nezavisnost.

Ostvarenje sna

Prestolonaslednik Aleksandar Karađorđević je 1. decembra 1918, u kući Krsmanovića na Terazijama u Beogradu (danas su tu prostorije jednog privatnog univerziteta i nikakvog podsetnika na ovaj događaj nema), proklamovao Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca.

U pismu, tzv. Adresi, koju je u prisustvu prestolonaslednika Aleksandra, članova srpske vlade i delegacije iz Zagreba pročitao Ante Pavelić Zubar (ne treba ga mešati sa ustaškim poglavnikom), saopšteni su zaključci da Narodno vijeće Slovenaca, Hrvata i Srba „proglašava ujedinjenje države Slovenaca, Hrvata i Srba sa Srbijom i Crnom Gorom u jednu jedinstvenu državu“, da vladarsku vlast na čitavoj teritoriji novostvorene države vrši kralj Petar I, odnosno regent Aleksandar Karađorđević, da se obrazuju jedinstvena parlamentarna vlada i narodno predstavništvo.

U odgovoru na Adresu prestolonaslednik Aleksandar je u ime kralja Petra I proglasio „ujedinjenje Srbije sa zemljama nezavisne države Slovenaca, Hrvata i Srba u jedinstveno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca“.

Tako je ostvaren san o jedinstvenoj državi Južnih Slovena. Niko nije znao koliko će buđenje devedesetih biti krvavo.

Kurir / Momčilo Petrović

Foto: Arhiva, Profimedia, Shutterstock