Po ugledu na starozavetnu skiniju (pokretni hram), koju je sagradio Mojsije po Božjoj zapovesti i koja je imala tri dela: dvorište, u kojem je stajao narod, svetilište, namenjeno sveštenicima, i svetinju nad svetinjama, u koju je ulazio samo prvosveštenik jednom godišnje - unutrašnjost hrišćanskog hrama i danas se deli na tri osnovna dela: pritvor, srednji deo i oltar.
PRITVOR (paperta, pronaos) nalazi se na zapadnom ulazu. Nekad je imao dva dela, otkriveni spoljašnji, u kojem su stajali oglašeni i veliki grešnici, kojima je crkva, privremeno ili trajno, zabranila ulazak u hram. Iz ovog pritvora ulazilo se u unutrašnji, pokriveni deo, gde su stajali pokajnici i u kojem se nalazila krstionica. Danas u hramovima nema spoljašnjeg dela, a u unutrašnjem, gde postoji, stoje žene, pa se unutrašnji pritvor naziva „ženskom crkvom“.
SREDNJI DEO HRAMA (naos, lađa crkve) - u ovaj deo ulazi se iz unutrašnjeg pritvora i obično je jednu stepenicu niži, čime se ističe simbolika crkve kao lađe u kojoj putnici nalaze utočište i spasenje. Na sredini lađe je stočić (analoj) sa ikonom svetitelja ili praznika kome je hram posvećen. Sa strane, pored zidova, u nekim crkvama postavljene su stolice za stare i iznemogle. Lađa je namenjena vernicima.
Dalje prema oltaru nalazi se uzvišeni prostor, soleja, na čijem je središtu amvon - okruglo uzvišenje sa jednom ili tri stepenice, namenjeno đakonima za liturgička čitanja. Amvon simbolički podseća na kamen kojim je bio zatvoren Hristov grob. Na južnoj strani soleje su stolice za episkopa i vladara, a na severnoj propovedaonica (u slučaju da ove nema, sveštenik se vernicima obraća sa amvona). Pored stolica i propovedaonice, ka oltaru, nalaze se leva i desna pevnica. Na soleji su ikone Isusa Hrista i Bogorodice, a ispred njih dva svećnjaka, na kojima vernici pale sveće.
Uzvišeni deo lađe, soleja, namenjen je sveštenicima i crkvenoslužiteljima. Lađa je od oltara, trećeg dela hrama koji se nalazi na istoku, odvojena pregradom - ikonostasom. U oltar se ulazi kroz troja vrata: srednja, južna i severna, i to samo u izuzetnim prilikama. Kroz srednja dvokrilna, koja se nazivaju i carskim, prolaze samo vladari, obavezno bez oružja i samo kad idu na pričest, i crkveni velikodostojnici i sveštenici - samo tokom bogosluženja. A oltarske strane obično su prekrivena skupocenom zavesom, koja ima značajnu ulogu u bogosluženju. Bočna vrata, jednokrilna, nazivaju se đakonskim jer ih ovi tokom bogosluženja najčešće koriste. Ikonostas je ukrašen ikonama, postavljenim po strogo utvrđenom redosledu, a na vrhu se nalazi raspeće.
OLTAR je najsvetiji deo hrama, jer se u njemu obavljaju svete službe i u simboličkom smislu predstavlja nebo u kome Bog obitava.
Na sredini se nalazi sveti presto, četvorougaona - najčešće kamena - ploča, postavljena na jednom ili četiri stuba. Jedan stub predstavlja Isusa Hrista, „temelj i glavu crkve“, a četiri - jevanđeliste (Matej, Marko, Jovan i Luka). Sveti presto simbolično predstavlja Hristov grob, a naziva se još i časnom trpezom „sa koje se hrišćanima u svetom pričešću pruža duhovna hrana - sveto telo i sveta krv Hristova“.
Pokriven je sa dva ili više pokrivača koji se spuštaju do poda, od kojih prvi, beli, predstavlja platno kojim je Hristovo telo bilo uvijeno u grobu i zove se sračica, a drugi, od skupocene tkanine, označava božansku slavu Hristovu posle vaskrsenja i voznesenja.
Na sredini svetog prestola nalazi se iliton (zavoj), četvorougaono laneno platno - simbol ubrusa kojim je bila povezana Hristova glava. U iliton je uvijen antimins, svileno platno koje, u slučaju potrebe, može da zameni sveti presto, tako da je bogosluženje moguće obaviti i van hrama. Prilikom osvećenja antiminsa, episkop u njega ušiva delić mučeničkih ili svetiteljskih moštiju. Na savijenom ilitonu i antiminsu leži sveto Jevanđelje kao simbol Isusa Hrista. Istočno od njih je raspeće sa ikonama Bogorodice i Svetog Jovana, a u podnožju raspeća darohranilnica, kutija u kojoj se čuva pričešće za bolesne, koje im sveštenik u daronosnici, kovčežiću u obliku crkve, nosi. Tu je još i ručni krst, kojim sveštenici blagosiljaju vernike, dva svećnjaka i dve ripide, drvene ili metalne okrugle ikone.
ŽRTVENIK je udubljenje u oltarskom zidu, severno od svetog prestola, u kojem se čuvaju sveti cacudi - posuđe i predmeti koji se koriste u bogosluženju. Simbolično predstavlja jasle u kojima se Hristos rodio i Golgotu na kojoj je raspet. Pored žrtvenika nalazi se umivaonik u kojem sveštenik pre bogosluženja pere ruke.
GORNJE MESTO je uzvišeno mesto u oltaru, istočno od svetog prestola, na kojem za vreme čitanja Dela apostolskih sedi episkop u vreme liturgije, predstavljajući Isusa Hrista kao učitelja. Levo i desno od gornjeg mesta, u nižem redu, nalaze se sedišta za sveštenike nazvana saprestolja.
ĐAKONIK je orman, smešten južno od svetog prestola, u kojem se čuvaju ikone, odežde, knjige i drugi predmeti koji se koriste tokom bogosluženja.
MESTA ZA MOLITVU
U prvo vreme, bogosluženja su vršena po privatnim kućama, a prvim hramom smatra se soba u kojoj je Hristos sa apostolima bio na poslednjoj (tajnoj) večeri
U skladu s Hristovim rečima da „dolazi čas kad se nećete moliti Ocu ni na ovoj gori ni u Jerusalimu“ i shvatanjem da je Bog kao duh svuda prisutan, u pravoslavlju se smatra da se moliti može svuda. Zajedničke molitve i druge bogoslužbene radnje obavljaju se na osvećenim mestima, kojih u Pravoslavnoj crkvi ima četiri vrste: hramovi, kapele, zvonici i groblja.
HRAM
Hram je osvećena zgrada namenjena bogosluženju, a naziva se još i crkvom, domom molitve, domom božjim. Još u rano doba posvećuju se ili uspomeni na neki događaj iz Hristovog života (vaskrsenje, vaznesenje), Bogorodici (rođenje, uspenje, vavedenje), ili pojedinim hrišćanskim svetiteljima (Sv. Nikoli, Sv. Jovanu, Sv. apostolima Petru i Pavlu), a događaj ili svetitelj kome je hram posvećen naziva se hramovnom (crkvenom) slavom, koja se svečano proslavlja.
U prvo vreme bogosluženja su vršena po privatnim kućama, a prvim hramom smatra se soba u kojoj je Hristos sa apostolima bio na poslednjoj (tajnoj) večeri, kad je i ustanovljeno najvažnije hrišćansko bogosluženje, sveta evharistička žrtva (pričešće). U vreme progona hrišćana ovi su se činovi obavljali najčešće u pećinama i katakombama, a gradnja hramova započela je posle Milanskog ukaza Konstantina Velikog, kojim su progoni zaustavljeni. On sam podigao je više crkava u Rimu, Carigradu i Palestini.
Prvi ovakvi objekti imali su oblik pravougaonika koji se na istočnoj strani završavao ispupčenim polukrugom, ali su se vrlo brzo javili i hramovi u obliku krsta, kruga, zvezde i drugi. Kasnije se sve više pažnja poklanjala izgledu zgrade, u skladu sa uverenjem da Božjem veličanstvu odgovara i veličanstven dom.
OSNOVNI TIPOVI HRAMOVA
Bazilički tip razvio se iz sudskih palata, bazilika, koje je Konstantin dodeljivao hrišćanima umesto hramova. Karakterišu ga pravougaona osnova koja se na istoku završava ispupčenjem - apsidom i unutrašnjost bogato ukrašena mozaicima i izdeljena stubovima po dužini na tri ili pet prostorija (lađa), od kojih je srednja najšira.
Vizantijski je nastao daljom transformacijom bazilika. Osnova je u obliku vizantijskog (grčkog) krsta, čija su sva četiri kraka jednaka. Istočni krak se završava apsidom, a južna i severna strana na krajevima takođe imaju polukružna ispupčenja, u kojima su obično pevnice. Krov se, u sredini krsta osnove, završava velikim centralnim kubetom, oko kojeg su obično još četiri manja. Najizrazitiji i najlepši hram ovog tipa je Sveta Sofija u Carigradu, a u Srbiji su to Gračanica i Crkva Svetog Spasa kod Peći.
Romanski tip ima osnovicu u obliku latinskog krsta, čiji je jedan krak produžen. Prozori se završavaju lukovima, a nad zapadnim ulazom stoje jedan ili dva tornja u kojima su zvonare. Dominirao je u zapadnoj crkvi, ali je korišćen i u Srbiji za vreme Nemanjića, kad su izgrađeni Studenica, Dečani i Žiča.
Gotski tip se razvio iz romanskog, zadržavši osnovne karakteristike (osnovu i spoljašnji oblik), a modifikujući samo izgled fasade dodavanjem reljefnih ukrasa i lomljenjem lukova i svodova. Na našem tlu nije bio zastupljen, a jedina građevina na kojoj se donekle zapaža uticaj gotskog stila jeste manastir Gradac, zadužbina Jelene Anžujske.
Kurir.rs/ Momčilo Petrović, Slobodan Reljić
NE PROPUSTITE
