U Pranjanima kod Gornjeg Milanovca ove nedelje obeležava se 79 godina od istorijske Misije Halijard, u kojoj je sa improvizovanog aerodroma Jugoslovenska vojska u otadžbini uspešno evakuisala više od 500 američkih i savezničkih avijatičara. Sećanje na jednu od najuspešnijih akcija spasavanja tokom Drugog svetskog rata i prijateljstvu dva naroda danas neguju potomci požrtvovanih Srba i američkih vazduhoplovaca.
Ispod radara javnosti
Operacija u organizaciji generala Dragoljuba Draže Mihailovića prošla je ispod radara domaće javnosti, a razlog tome su podele koje decenijama opterećuju narod na prostoru bivše Jugoslavije, ali i politika koja se vodila za vreme rata. Na ovu temu objavljeno je nekoliko knjiga, a posebno ozbiljnu studiju napravio je dr Miloš Timotijević u svom delu "Misija Halijard", koji u razgovoru za Kurir objašnjava zbog čega se o ovom događaju zna tako malo.
- Jasno je da režim Josipa Broza Tita nije mogao sebi da dozvoli bilo kakvu afmirmativnu informaciju o suparničkom pokretu generala Mihailovića. Takav stav i dalje baštine nastavljači partizanske tradicije u Srbiji, a još više u bivšim jugoslovenskim republikama koje su svoju državnost, a pojedine i nacionalni identitet, uobličili tokom epohe socijalizma. U takvom narativu insistira se na manihejskoj podeli na "dobro" koje je pripisivano partizanima i "zlo" koje su oličavali četnici. Monolitna propagandna slika četnika kao izdajničko-zločinačke organizacije mora da ostane netaknuta - objašnjava za Kurir dr Miloš Timotijević.
Misija "Halijard" nije dobila medijsku pažnju ni američke javnosti, iako je Draža odlikovan, a razlog tome je zaokret u politici Americi prema režimu Josipa Broza Tita, nakon razlaza sa SSSR.
- Evakuacija avijatičara u leto 1944. nije dobila medijsku pažnju SAD zbog bezbednosti misije u ratnim uslovima, ali i politike podržavanja Titovih partizana u građanskom ratu u Jugoslaviji. Američka vlada pomagala je sve antikomunističke pokrete u Istočnoj Evropi, pa je podržala i afirmativne informacije o evakuaciji američkih avijatičara koje su 1944. izvele snage generala Mihailovića. Ovo je bio jedan od načina političkog pritiska na Titov komunistički režim. Vrhunac ovog pritiska bio je 29. marta 1948. kada su Draži posthumno dodeliu orden "Legion of Merit" (Legija za zasluge, jedno od najviših američkih vojnih odlikovanja koja se mogu dodeliti strancima) - objašnjava Timotijević i dodaje:
- Međutim, u junu iste godine Tito je napustio Staljina, što su SAD iskoristile i podržale socijalističku Jugoslaviju u sklopu borbe protiv SSSR-a. Zato je dodeljivanje ordena Mihailoviću ostalo nepoznato široj američkoj javnosti, pošto u novim okolnostima nije bilo politički isplativo podrivati Tita koji se suprotstavio Sovjetskom Savezu. Američka javnost saznala je 1966. godine za ovo odlikovanje.
Ideološki sukob
Istorijske podele na četnike i partizane decenijama opterećuju stanovništvo ovih prostora, a danas se glavna linija kreće po pitanju povezivanja, odnosno suprotstavljanja SAD i Zapadu.
- U savremenim američko-srpskim odnosima medijska slika evakuacije avijatičara koju su izvele snage generala Mihailovića deli sudbinu promenljivih i krivudavih odnosa ove dve zemlje koje su imale suprotstavljene stavove, pa i oružano sučeljavanje tokom rata na prostoru bivše Jugoslavije. Srpsko društvo je i dalje duboko podeljeno na pristalice četnika i partizana, ali i po pitanju povezivanja i suprotstavljanja SAD i Zapadu - ističe Timotijević i dodaje: - Zbog ratova vođenih tokom raspada Jugoslavije, onaj deo srpskog društva koji se danas iz "nacionalnih razloga" povezuje sa Dražom u najvećem broju slučajeva suprotstavljen je SAD, i trenutno podržava vrednosti savremene Rusije.
Drugi deo društva, koji se naslanja na liberalno-kapitalističke evro-atlanske vrednosti, i koji podržava srpsko-američku saradnju, svoj identitet temelji na nasleđu partizanstva, komunizma, titoizma i jugoslovenstva i antinanacionalizma. Ovakve podele dodatno utiču i na medijsku sliku operacije "Haliajrd", koji predstavlja istaknuti primer saradnje srpskog naroda u organizaciji generala Mihailovića i vojske SAD.
Istorijski narativ
Pažljivim istraživanjem istorijske građe Timotijević je potvrdio ulogu generala Mihailovića u ovoj operaciji, ali da je i dalje teško promeniti decenijski narativ o njemu, koji ga je okarakterisao kao izdajnika i saradnika okupatora.
- General Mihailović i Jugoslovenska vojska u Otadžbini imaju najveću zaslugu za prihvatanje, čuvanje i evakuaciju savezničkih, prevashodno američkih, avijatičara tokom misije "Halijard" i tu nema nikakve dileme. Ova istorijska činjenica jasno pokazuje da su četnici aktivno pomagali Amerikance i Britance sa kojima su delili istovetna uverenja, nasuprot partizanima, pa se javljaju otpori s ciljem da se zadrži monolitna negativna slika o Draži i njegovim četnicima - objašnjava Timotijević i dodaje:
- Prema takvim ocenama četnici su bili kvislinški, izdajnički, zločinački, velikosrpski i šovinistički pokret, što se podudara sa optužbama o odgovornosti Srbije za raspad Jugoslavije u ratovima 1991-1999. godine. U najvećem broju slučajeva radi se o ponavljanjima i prepričavanjima dogmatskih ideološko-političkih ocena iz doba socijalizma, ili nekritičkom prihvatanju konstitucionih nacionalnih mitova država nastalih raspadom Jugoslavije, bez utemeljenja u kritičkom ispitivanju kompleksnih događaja tokom Drugog svetskog rata.
Propaganda
Inspirisan dešavanjima za vreme Drugog svetskog rata, ali i propagande koja je vođena u tom periodu dr Miloš Timotijević objavio je knjigu "Misija Halijard", a Radošu Bajiću je bio stručni konsultant na istoimenom filmu, koji je već privukao pažnju javnosti.
- Podnaslov moje knjige je: "ratna propaganda, bombardovanje srpskih gradova i evakuacija savezničkih avijatičara 1943-1944. godine" što na najbolji način oslikava njenu strukturu i sadržaj. Istorijski kontekst u kome se odvijala misija "Halijard" zaista je bio složen. Izabrana tema uslovila je da se pažnja usmeri prvenstveno na prostor unutar Jugoslavije, ali i susedne zemlje, posebno Rumuniju i Bugarsku, da bi na kraju obuhvatila ceo Balkan i Mediteran - kaže Timotijević.
Propaganda koja je sa obe strane vođena tokom rata duboko je urezana u sećanja ljudi decenijama nakon završetka sukoba i pokreće teška pitanja. - Kultura sećanja na misiju "Halijard" predstavlja povod da se pokrenu mnogo dublja pitanja ratne propagande, bombardovanja srpskih gradova i evakuacija savezničkih avijatičara. Analizom izvorne građe na kraju knjige uspostavljena su pitanja nezaobilazna za sve ratove, a to je da li je žrtva bila opravdana i koja količina nasilja je neophodna? Film Radoša Bajića postavlja ova pitanja, ali u središtu pažnje je jedna imaginarna srpska seoska porodica iz Pranjana - dodaje Timotijević.
Ipak, film Radoša Bajića, nosi snažnu poruku društvu koje je opterećeno prošlošću.
- Pojedini junaci filma oblikovani su na osnovu stvarnih istorijskih ličnosti, iako ne nose njihova imena. Tu su i pravi akteri rata, čije delovanje nije rekonstruisano u formi dokumentarnog filma, a događaji koji su se zaista desili prikazani su u skraćenom obliku. Najvažnije je bilo da se "filmskim jezikom" dočara "duh vremena" i različiti suprotstavljeni stavovi svih važnijih aktera. Centralna poruka filma "Heroji Halijarda" insistira da je porodično zajedništvo važnije od ideoloških i političkih podela, što je uslovilo i prostor koji je odvojen za prikazivanje istorijskih događaja - zaključuje Timotijević.
Preživeli avijatirčari demonstrirali zbog hapšenja Draže Mihailovića
- Zanimljivo je to, da su avijatičari koji su spašeni tokom operacije "Halijard" već u leto 1946. godine, demonstrirali u Njujorku tražeći da dođu u Beograd kako bi svedočili na suđenju Draži. Većina američkih avijatičara nikada nije zaboravila ko ih je spasio, ali zbog podrške SAD Titovom režimu nisu dobijali prostor u javnosti. Jedna grupa preživelih avijatičara posetila je Pranjane 1995. i 2004. godine, a danas Fondacija "Haliajrd" organizuje dolazak njihovih potomaka. Veze postoje, iako je od završetka misije "Haliajrd" prošlo 79 godina. Da li će one dobiti veću pažnju u javnosti zavisiće prvenstveno od političara u Srbiji i SAD i odnosa ove dve zemlje u budućnosti - otkriva Timotijević.
Partizani su evakuisali 2.010, a četnici 382 avijatičara u Jugoslaviji
- Na područje Jugoslavije, koja je bila na trasi preleta, palo je preko 4.780 savezničkih avijatičara. Partizani su evakuisali 2.010, a četnici 382 (tokom misije "Halijard" 343), kao i još preko 130 koji su kasnije na druge načine evakuisani (to je razlog što se govori o preko 500 spasenih avijatičara). Doprinos partizana i četnika bio je ogroman. Američko vazduhoplovstvo je na prostoru Mediterana imalo ukupno 6.267 spasenih avijatičara, pri čemu je najviše evakuisano sa prostora Jugoslavije. Treba naglasiti da su avijatičari spasavani uglavnom na području srpskog i slovenačkog etničkog prostora, koje je bilo centar sukoba - ističe Timotijević i dodaje:
- Kada su u pitanju četnici, ukupan broj evakuisanih avijatičara bio je treći po redu na području Mediterana, dok je evakuacija organizovana u Pranjanima 10. avgusta 1944. godine (225 američkih avijatičara i 37 drugih lica) najveća pojedinačna evakuacija koja je izvedena iza neprijateljskih linija tokom Drugog svetskog rata.
(Kurir.rs)
NE PROPUSTITE
