Anti-nacistički pisac i austrijsko-jevrejski intelektualac Jozef Rot je 1935. godine objavio priču, "Bista cara", o starom grofu na haotičnom rubu bivše Habsburške imperije koji je odbio da misli o sebi kao o Poljaku ili Italijanu, iako ima oba porekla. U njegovoj glavi, jedini znak "pravog plemstva" je trebalo da bude geslo "čovek iznad nacionalnosti", u Habsburškoj tradiciji. "Moj stari dom, monarhija, je bila velika vila sa mnogo vrata i mnogim sobama za sve vrste ljudi", rekao je grof.
Zaista, užasi 20. veka u Evropi koje je Rot predvideo imali su korena u kolapsu carstava i usponu jednonacionalnih država, u kojima su fašistički i komunistički lideri zamenili tradicionalne vladare. Habsburška imperija je imala svoje mane, koje je Rot opisao u drugom velikom delu "Radecki marš", ali se ne može poreći njena istorijska funkcija - bila je u stanju da obezbedi stabilnost i mir, i to u Evropi, na ogromnoj teritoriji koju su naseljavali različiti narodi.
Ako to ne može da obezbedi imperija, šta onda može? U stvari, kako je analitičar Majkl Lind naveo, današnji stubovi globalnog poretka su zapravo pokušaj da se zamene funkcije imperije - putem međunarodnog sistema zasnovanog na pravilima, i nadnacionalnim organizacijama kao što su Severnoatlantski pakt, Evropska unija, Međunarodni monetarni fond, Međunarodni sud pravde i Svetski ekonomski forum.
Postupno građenje ovog sistema od Drugog svetskog rata bilo je omogućeno postojanjem američke moći -vojne, diplomatske i ekonomske, kojom su kontrolisani pomorski putevi, pristup energentima i koja je do jedne mere pružala stabilnost. To nije bio tradicionalni imperijalizam, koji više nije opcija, već jedna vrsta zamene za njega.
Danas, iako Sjedinjene države i dalje ostaju najjača sila na zemlji, njihova moć slabi. Nju sve više ograničavaju slabljenje centralnih vlasti u novim demokratijama, širenje haosa na Bliskom istoku i u Severnoj Africi, uspon Rusije, Kine i Irana kao regionalnih hegemona. To je deo procesa koji je trajao jedan vek. Na kraju Prvog svetskog rata raspale su se multietničke imperije u Evropi, poput Habsburške i Osmanlijske. Na kraju Drugog svetskog rata, raspale su se prekookeanske imperije Britanije i Francuske. Kraj Hladnog rata je najavio raspad Sovjetske imperije u istočnoj Evropi i delovima Evroazije. Početkom dvadeset prvog počelo je rušenje ili erozija moćnika u postimperijalnim, veštačkim državama kao što su Irak, Sirija i Libija.
Američka imperija je poslednja snaga koja se sada nalazi u sličnoj situaciji. Delimično slabljenje američke moći ima međunarodne i domaće uzroke. Na međunarodnom planu, ogromna urbanizacija, rast populacije i nestašica resursa su svuda oslabile moć centralne vlasti. Uspon individualizma zahvaljujući revoluciji komunikacija je samo ubrzao ovaj trend. Sjedinjene države zato ne mogu da utiču na odluke drugih država onako kako su to ranije mogle.
U međuvremenu, direktna pretnja projekciji snage SAD su postali rast nasilnih verskih pokreta i regionalnih hegemona. Na unutrašnjem planu, Obamina administracija, u želji da izvrši promene američkog društva, izbegava velike zamke u inostranstvu i nastoji da poboljša odnose sa protivnicima, poput Irana. To je znak umora - što može biti dobro za zemlju, ali je ono što ograničava silu SAD. Sjedinjene Države, drugim rečima, signaliziraju da će manje i manje biti u stanju d budu stub svetskog poretka.
Ovo nije delo jednog predsednika. To je početak nove faze u američkoj spoljnoj politici, nakon hiperaktivnosti Drugog svetskog i Hladnog rata, i posle dugih potresa na Balkanu i Bliskom istoku. Socijalna i ekonomska previranja u zemlji, kao i složenost i snaga promena u inostranstvu vode Vašington prema smanjenju angažovanja.
Zato će nered u svetu biti sve veći. Slabljenje i raspad malih i srednjih država u Africi i na Bliskom istoku će ugrožavati i Rusiju i Kinu, koje same imaju unutrašnje slabosti. Evropska unija slabi, ako se ne raspada. Evropa će pre biti slab savez država i regiona nego jedinstvena superdržava. Takođe, tehnologija poput jeftinih dronova, sajber ratovanja, 3D štampanja i slično će podstaći širenje moći među mnogim državama i nedržavnim akterima, umesto što će se ona skoncentrisati u nekoliko ruku nalik carskim.
Ulazimo u doba onoga što možemo nazvati komparativna anarhija, to jest, mnogo viši nivo anarhije u odnosu na onu iz vremena Hladnog rata i perioda nakon Hladnog rata. Na kraju krajeva, globalizacija i revolucija komunikacije su pre ojačali a ne negirali geopolitiku. Karta sveta je sada manja i klaustrofobičnija, tako da su sporenja oko teritorija jača, a svaki regionalni sukob ima uticaja na ostale kao nikada ranije.
Rat u Siriji se ne može odvojiti od terorističkog besa u Evropi, a čak i intervencija Rusije u Siriji utiče na politiku Evrope i Amerike prema Ukrajini. To se dešava u trenutku kada su multinacionalne imperije nestale, kao i većina totalitarnih režima u veštački državama, gde zvanične granice nisu u skladu sa etničkim i verskim. Krajnji ishod je vrtlog nacionalnih i pod-nacionalnih grupa u nasilnoj konkurenciji. Sada se i unutar država i između njih odvija borba za prostor i moć.
Kulturne i verske razlike su naročito prenaglašavaju: kako se grupne razlike tope u globalizaciji, one se zato ojačajavaju u strožoj i više ideološkoj formi. To nije sukob civilizacija, već sukob veštački obnovljenih civilizacija. Na primer, Islamska država ne predstavlja islam sam po sebi, već islam zapaljen tiranijom i masovnom histerijom Interneta i društvenih medija. Postmoderno ponovno otkrivanje identiteta samo ojačava geopolitičke podele.
Tehnologija ne briše geografiju već naglašava. Pogledajmo Kinu i Indiju. Tokom istorije, one su imale relativno malo veze jedni s drugima, ali tehnološki napredak je smanjio udaljenost, i sada između njih postoji strateško rivalstvo. Indija traži nove saveznike u Vijetnamu i Japanu; Kina traži bliže veze sa Rusijom i Iranom.
U stvari, više ne postoje isključivo regionalni problemi, jer krize istovremeno postaju i regionalne i globalne. Osim toga, globalizacija nije nužno povezana sa napretkom ili stabilnošću, već samo omogućava veliki razvoj ekonomskih i kulturnih veza, što može da pojača geopolitičku pometnju u slučaju ekonomskog usporavanja. Tako na primer, ekonomske promene u Aziji ugrožavaju stabilnost u Africi, dok u slabim i propalim državama jačaju islamski pokreti.
Očigledno, Sjedinjene Države ima malo moći da utiču na ove procese. Sve u svemu, sve je međusobno povezano kao nikada ranije, iako ima sve manje noćnih čuvara koji bi održali mir. Hijerarhije se svuda razbijaju. Pogledajmo na primer izbore za predsedničke kandidate u SAD - tu smo svedoci prevrata odozdo na koji politički establišment nema odgovor. U međuvremenu, dvadeset prvi vek će sve više definisati jačanje vulgarne, populističke anarhije, na koji će elite, koje se okupljaju u mestima kao što su Aspen i Davos, pokušavati da namentu svoj uticaj.
Može doći vreme kada ćemo sa nostalgijom gledati na na multinacionalne imperije 19. i 20. veka i na i ideološke podele Hladnog rata, koje smo odavno prevazišli.
(The National Interest - priredio M. Đorđević)
