Zadužbinarstvo, koje svoje korene vuče iz srednjevekovne Srbije posebno se razvilo krajem 19 i početkom 20. veka, kada se uklapalo se u tadašnju atmosferu jačanja nacionalne svesti, a dobrostojeći i humani ljudi su želeli da doprinesu snazi države. Zadužbinari su ostavljali svoje kuće, njive, novac i drugi imetak, najčešće za školovanje i usavršavanje siromašne dece, za osnivanje škola i biblioteka i razne druge svrhe. Najstarijom registrovanom zadužbinom smatra se „Fond za pominjanje onih koji su izginuli za otadžbinu“ Tome Vučića-Perišića i Ilije Milosavljevića Kolarca, osnovan 1857. godine sa početnim iznosom od 250 dukata.
Mnogi dobrotvori sahranjeni na Novom gorblju
Na Novom groblju u Beogradu gotovo da nema parcele u kojoj nije sahranjen neki dobrotvor, zadužbinar, ili humanista koji su svako na svoj način, bilo finansijskom potporom, ulaganjem uticaja, poznanstava, znanja ili veština doprineli osnaživanju svoje zemlje i naroda. Priče o tim velikim ljudima nižu se jedna za drugom, a skoro sve ove velikane objedinjuje zajednička misija koja ih je vodila, a to je da su sve što su imali ostavljali narodu, Univerzitetu, ili drugim ustanovama za materijalno, intelektualno i duhovno uzdizanje čoveka i naroda, verovatno smatrajući da ono što činimo drugima činimo i sebi samima.
Kolarac sahranjen u Aleji velikana
Među prvim velikim imenima izdvojilo se ime čuvenog trgovca, velikog srpskog dobrotvora Ilije Milosavljevića - Kolarca (1789 - 1878). Iza ovog velikog dobrotvora ostao je testament kojim je ostavio svoje imanje (oko milion tadašnjih dinara) Fondu za stvaranje beogradskog univerziteta i Fondu za pomaganje književnosti. Danas ga se sećamo po velikom zdanju Kolarčevog narodnog univerziteta na Studenskom trgu, ali i kao nekog ko se prvi setio onih neznanih i znanih vojnika poginulih za Otadžbinu, koji nemaju nikoga da im ime zapamti i sveću zapali. Ilija Milosavljević Kolarac je zajedno sa Tomom Vučićem Perišićem 1857. godine ustanovio „Fond za pominjanje onih koji su izginuli za otadžbinu“. Prvobitno je bio sahranjen pored svoje voljene supruge Sinđelije na starom groblju koje se nalazilo na Tašmajdanu, a 1927. godine prilikom zatvaranja Groblja oni su preneti i sahranjeni u Aleji velikana na Novom groblju u grobnici nad kojom se uzduže monumentalni spomenik, takođe, prenet sa starog Groblja.
Ovde počiva i vanbračni sin Mihajla Obrenovića
U parceli 79, nalazi grobnica trgovca i dobrotvora kapetan Miše Anastasijevića (1803 - 1885) čiji posmrtni ostaci i pored više inicijativa da se prenesu u Otadžbinu i danas počivaju po njegovoj želji u Kležanima u Rumuniji. Kameni beleg na grobnici svedoči o planovima da jednog dana možda ipak i on zauzme mesto među svim ostalim velikanima sahranjenim na Novom groblju uz svoju suprugu Hristinu.
Desno od crkve svetog Nikole na samoj sredini Aleje velikana uzdiže se monumentalna kapela, jedina koju je Država podigla još jednom dobrotvoru koji je tek nakon smrti došao u Srbiju. Kapela je podignuta velikom srpskom dobrotvoru i vanbračnom sinu kneza Mihaila Obrenovića Velimiru Teodoroviću (1849 - 1898). Tragična sudbina ovog velikog dobrotvora osuđenog da svoj životni vek provede van granice otadžbine delimično je ispravljena trideset godina nakon njegove smrti podizanjem impozantne kapele rad arhitekata Petra Popovića i Vasilija Androsova. Bista u kapeli rad je vajara J. Krenea i oslikava prosvećenu i produhovljenu ličnost rano premunulog dobrotvora.
Uz samu Aleju velikana nalazi se i grobnica čuvenog trgovca i dobrotvora Luke Ćelovića-Trebinjaca (1854 - 1929) sahranjenog u parceli 29. Svoje veliko imanje vredno preko 50 miliona dinara: ceo kvart oko današnjeg Ekonomskog fakulteta, zgrade u Kraljevića Marka 1, Javorskoj 7 i 9, Karađorđevoj 65, Gavrila Principa 16, Andrićevom vencu 2, zatim prostor oko Železničke stanice, izuzimajući male legate rodbini, testamentom je zaveštao Beogradskom univerzitetu, iako on sam nije imao velike škole znao je da budućnost države počiva na obrazovanju i nauci.
Dobrotvor Đoka Vlajković nije zaboravljao one kojima je pomoć potrebna
U parceli 9, u blizini crkve Sv. Nikole nalazi se grobnica drugog velikog dobrotvora, pukovnika Đoke Vlajkovića (1831 – 1883) koji je osnovao Fond Đoke Vlajkovića, iz koga studenti i danas dobijaju stipendije. Ministarstvo prosvete je tridesetih godina od sredstava Zadužbine u Vlajkovićevoj ulici br. 5, sazidalo reprezentativnu zgradu na kojoj je, pored natpisa "Zadužbina Đoke Vlajkovića", postavljena i njegova bista, a Vlajkovićeva ulica u centru Beograda, dobila je ime po njemu. Đoka Vlajković je bio jedan od retkih dobrotvora koji su imali decu, ali nisu zaboravili i one druge kojima je trebala pomoć.
Među ovim velikim ljudim široke duše izdvaja se i dobrotvor i osnivač „Privrednika“, društva za podizanje srpske privrede na području Hrvatske i Slavonije Vladimir Matijević (1854 –1929) čiji je moto bio ulagati u ljude u njihovo znanje i obezbeđivanje posla, jer na ljudima počiva zemlja, a ne na praznim zgradama i nenastanjenim prostorima. Pored ovih, tu su i čuveni dobrotvor Vladimir - Vlajko Kalenić (1851- 1908), Vanđel Toma (1834-1906), zatim inženjer, ministar i narodni poslanik, predsednik Beogradske opštine, Miloša Savčić (1865 – 1941) koji je sopstvenim novcem ispltio dugove Beograda, zatim Golub S. Janić (1851 – 1918) čija bista još uvek krasi hotel Balkan, ali i jedna žena, dobrotvorka, osnivačica Kola Srpskih Sestara Delfa Ivanić, dobitnica Medalje za milosrđe „Florens Najtingejl“ i mnogih drugih proznanja za svoj humanitarni rad. Priče o ovim i mnogim drugim dobrotvorima i zadužbinarima nastavljaju da žive obliku vođene tematske ture po Novom groblju pod nazivom „Veliki ljudi široke duše“
JKP “Pogrebne usluge” Beograd
