Mnogi koji svakog dana prođu Kalemegdanom i ne znaju da je omanja šestougaona građevina zapravo turbe iliti grobnica jednog osmanskog velikog vezira, koja svojom pričom vodi do krivine na starom putu od Beograda do Novog Sada. Tu je jedinstvena crkva s krstom i polumesecom na vrhu! Malo dalje, u petrovaradinskoj tvrđavi, brojne figurice vojnika u muzeju daju prikaz čuvene bitke koja je i odlučila tok istorije na ovim prostorima, pa sve i do Beča, a koja ih sve i dalje vezuje iako je prošlo više od 300 godina.
Damad Ali-paša, koji u svoje ime dodade reč zet/mladoženja (damat na turskom) da se zna da se oženio ćerkom tadašnjeg sultana Ahmeda III, kome i vezir posta, poginuo je na Vezircu, fruškogorskom brdu koje po njemu i dobi ime. I baš kad je sam izleteo u borbu protiv vojske slavnog Eugena Savojskog ne bi li ohrabrio svoje vojnike i preokrenuo već izgubljenu bitku, pogodi ga u čelo vojska Habzburške monarhije. I u znak te pobede džamija koja bi nedaleko odatle opet posta katolička crkva, koju posvetiše Snežnoj Gospi jer je na taj katalički praznik 5. avgusta 1716. dobijena bitka u kojoj je neprijatelj bio više nego duplo nadmoćniji. Tad crkvi Savojski pokloni ikonu Bogorodice koju je uvek nosio sa sobom za sreću, a polumesec ostade i nad njim staviše krst.
1 / 5 Foto: Zorana Jevtić
Podlog za bitku kod Petrovaradina je Veliki bečki rat 1683, čiji završetak je ozvaničen Karlovačkim mirom 1699. između Otomanske imperije s jedne i Austrije, Rusije, Poljske i Venecije s druge strane. Nezadovoljne odredbama mira, kojim su ostale bez mnogih teritorija, Osmanlije kreću u novi pohod, te Damad Ali-paša opet uzima celu Moreju (Peloponez) od Mlečana i kreće u ofanzivu na sever.
I sam princ Eugen Savojski, kao predsednik Ratnog saveta austrijskog carstva, kako navodi Siniša Jokić, magistar istorijskih nauka i direktor Zavoda za zaštitu spomenika kulture Grada Novog Sada, nije verovao u 25-godišnje primirje ugovoreno Karlovačkim mirom, te sprema trupe za rat i zapoveda hitro utvrđivanje Petrovaradinske tvrđave, u koju u leto 1716. stiže carska vojska.
- Princ Eugen je svoj komandni logor 2. avgusta te 1716. smestio u Petrovaradinsku tvrđavu, a veliki vezir Damad Ali-paša sa oko 200.000 vojnika u predvečerje istog dana stiže na obronke Fruške gore između Karlovaca i Petrovaradina. Šator i glavni štab postavlja na bregu, potonjem Vezirovcu. Rovove prema bedemima Petrovaradina kopa 30.000 janičara i prilaze na 100 i 50 metara od bedema tvrđave - navodi Jokić i dodaje:
Siniša Jokićfoto: Zorana Jevtić
- Zatvoren, u polukrugu, sa skoro 200.000 otomanskih vojnika, Eugen, koji je imao 83.000 vojnika, nije hteo da čeka napad u uskom prostoru ispred tvrđave i time poboljša ionako jake pozicije neprijatelja. Odlučuje da napad kreće sutradan, 5. avgusta.
Na drugoj strani Dunava austrijska konjica počinje prelazak, ali pred noć se diže silna oluja.
- Otkačene vodenice pred Kamenicom uništile su sidra kojima su dva pontonska mosta bila pričvršćena, te je sudbina cele armije dovedena u pitanje. Ipak, pontonjerske jedinice uspevaju u toku noći da poprave oba mosta. Sve vidi otomanska komanda, čiji vojnici su, uprkos hladnoći i vetru, spremni za bitku - priča Jokić.
foto: Wikipedia
DAMAD ALI-PAŠA (1667-1716)
- rođen 1667. u selu Solez na obali jezera Iznik, sin Turčina Hadži Husein-age
- interesovao se za magiju i izvodio žonglerske predstave
- oženio se Fatmom Sultan, ćerkom sultana Ahmeda III
- postavljen za velikog vezira 27. aprila 1713.
- prvi uspeh sporazum s Rusima 1713.
- zabranio davanje naučnih zvanja u zamenu za novac
- ukinuo kastraciju afričkih robova u Egiptu
- zabranio izvoz knjiga iz zemlje
- napravio biblioteku 1716.
- poznat kao osvajač Moreje
- umro 5. avgusta 1716.
OSMANLIJSKA VOJSKA U BICI
- oko 200.000 vojnika
- gubici oko 30.000
foto: Wikipedia
EUGEN SAVOJSKI (1663-1736)
- rođen 18. oktobra 1663. u hotelu "Soason" u Parizu
- poreklom Italijan
- stupio je u austrijsku vojsku nakon neuspelog pokušaja u stupanja francusku
- predsednik Dvorskog ratnog saveta
- teritorija Habzburške monarhije uvećana više nego duplo za njegovog glavnokomandovanja vojskom
- njegov je bio velelepni dvorac Belvedere u Beču, koji je danas galerija, bio je veliki kolekcionar slika
- nikada se nije ženio jer je smatrao da to ne priliči jednom vojniku
- zvali su ga Mars bez Venere
- bio i veliki prijatelj Srba, mitropolit Vićentije poručio je portret princa Eugena
- preminuo 21. aprila 1736. u Beču
AUSTRIJSKA VOJSKA U BICI
pešadija 67 bataljona sa po 700 ljudi - ukupno 46.900
konjica 182 eskadrona sa po 200 ljudi, ukupno 36.400
Ukupno 83.300 vojnika
umrlih i ranjenih 3.000-9.000
Svaki pešak carske armije dobio je po 50, konjanik po 21 metak, a grenadiri (bombaši) po četiri granate.
- Pešadija silovito napada desno krilo janičarskih položaja i posle borbe prsa u prsa janičari se povlače, dok konjica tera spahije u beg, čime je ugrožen glavni logor na Vezircu, te levo carsko krilo smatra da je pobedilo. Ipak, Osmanlije se bore žilavo i uporno, zaustavljaju napad na desnom krilu i u centru carske vojske pojačavaju napad. Uspeli su da prodru do druge utvrđene linije i počeli su se penjati na same bedeme bastiona. Međutim, tad se pokazala moć odbrambenih fortifikacionih elemenata tvrđave. Elitni utvrđeni bedem Kavalir uspeo je da zakloni odbranu tvrđave i spreči brzi prodor janičara, kojima je desni bok ostao nezaštićen. Princ Eugen to vidi, njegova konjica pa pešadija napadaju janičare, koji su sa svih strana opkoljeni. Tatarska konjica beži prema Kamenici i otomanska vojska se povlači u rasulu. Uzalud je veliki vezir ličnim primerom pokušavao da preokrene situaciju. Prilikom napada na njegov logor, sa obe strane, bacio se u direktan okršaj. Ubrzo je smrtno ranjen - priča Jokić.
Bitka od pet sati završena je do podneva.
- Eugen Savojski je kao apsolutni pobednik u šatoru velikog vezira napisao izveštaj caru u Beč. Austrijska vojska oslobađa Beograd 1717. i severne delove centralne Srbije, te dolazi do Požarevačkog mira 1718. Međutim, dve decenije kasnije Otomanska imperija pokreće još jedan rat, ponovo zauzima pomenute teritorije, uključujući i Beograd, te se Beogradskim mirom 1739. granica dva carstva opet ustaljuje na Savi i Dunavu.
1 / 5 Foto: Zorana Jevtić
Nedaleko od Vezirovca je Crkva Snežne Gospe, na Tekijama. Matej Perić, upravnik Svetišta Gospe Snežne, dočekuje nas i veli da samo što je ispratio nekoliko Turaka.
- Muslimani vole doći, ovo ih ne podseća na poraz, već je deo njihove istorije. I ovoj grupi Turaka interesantno je bilo da vide krst i polumesec, jer ovo je jedinstveno mesto na svetu - kaže Perić, te naglašava da istorija crkve seže vrlo daleko:
- Najpre je na ovom mestu bila crkvica posvećena Bogorodici, odnosno Gospi. Nakon turskih osvajanja, Osmanlije je ruše i prave malu tekiju sa džamijom. Tekija je mesto mira gde su derviši boravili. Nedaleko odavde je izdahnuo veliki vezir, a nakon bitke isusovci iz Petrovaradina džamiju pretvaraju u crkvu, a polumesec ostaje s dodatim krstom iznad kao simbol pobede hrišćanstva nad islamom.
Matej Perićfoto: Zorana Jevtić
U 19. veku Ilija Okruglić gradi veću crkvu, kakva je i danas.
- U sredini je stari deo te male i vidite kako je oltar ukoso, dok crkva ide u drugom smeru. Važna je čudotvorna slika Gospe tekiške, odnosno Gospe Snežne, koju je poklonio Eugen Savojski. Nosio ju je sa sobom u svakoj bici. Kako je smatrao da je molitvom Gospe Snežne dobio i ovu gotovo nemoguću bitku, poklonio ju je svetištu i dan-danas je čuvamo - ističe Perić dok nam pokazuje ikonu Bogorodice podignutu na centralno mesto.
Ikona Eugena Savojskogfoto: Zorana Jevtić
A pokazuje nam i ploče sa zahvalnošću i, kako kaže, svedočanstvima ozdravljenja na unutrašnjem zidu crkve. Latinica, ćirilica, srpski, hrvatski, nemački, mađarski...
- Crkva je sama po sebi zamišljena kao ekumenska, mesto susreta svih, ali krst i polumesec i dalje simbolišu ono što je bilo, jer ne želimo izbrisati istoriju.
Telo velikog vezira, koji je, prema turskim izvorima, pogođen u čelo, preneto je u Beograd i sahranjeno pored džamije sultana Sulejmana u Gornjen gradu tvrđave. I džamija i grob razoreni su pošto Austrijanci uzeše Beograd 1717. Damad Ali-pašu sahranio je njegov muhurdar Mustafa (čuvar službenog pečata), koji se potom 1740. kao defterdar (blagajski činovnik) vratio u Beograd nakon što ga Turci opet uzeše 1739. Diže turbe svom veziru na mestu groba. Današnje turbe podignuto je najverovatnije 1784. nad grobom Izet Mehmed-paše, zapovednika Beograda, a tu su sahranjeni i Selim-paša i Hasan-paša, beogradski muhafzi polovinom 19. veka. Mnogo je nepoznanica i različitih tumačenja ko je tu i otkad datira građevina.
1 / 6 Foto: Petar Aleksić
Na ulazu u turbe, koje je obnovila TIKA (Turska agencija za međunarodnu saradnju i koordinaciju) 2017, ćirilicom najpre piše da je to turbe Damad Ali-paše, osvajača Moreje, ispod čega je natpis na arapskom.
Na metalnim rešetkama vrata i prozora turbeta vezani su končići, tračice...
SVA TURBETA DAMAD ALI PAŠE
- sahranjen u blizini Sultan Sulejmanove džamije 1716. u Gornjem gradu Beogradske tvrđave
- Austrijanci ruše džamiju između 1178. i 1725. kao i grob velikog vezira
- defterdar Mustafa podigao je tada turbe na mestu Damad Ali-pašinog groba 1741-42.
- danšnje turbe podignuto 1784. nad grobom Izet Mehmed-paše
- oštećeno tokom Prvog srpskog ustanka
- obnovio ga 1818-1819. beogradski valija Marašli ali-paša i posvetio uspomeni na Damad ali-pašu
- nakon odlaska turske posade 1867. turbe bilo magacin, pa muzej starog oružja i trofeja
- tokom bombardovanja Beograda 1915. razrušen, Austrijanci ga obnovili
- mermerna ploča koja je stajala iznad ulaza odneta u Budimpeštu za vreme Prvog svetskog rata
- restauraciju izvela Opština grada Beograda tridesetih godina
- restitucijom ploča iz Budimpešte vraćena 1958.
- TIKA obnavlja turbe 2017.
CRKVA SNEŽNE GOSPE
- Turci 1526. srušili srenjovekovnu hrišćansku bogomolju i sagradili džamiju
- Praznik Snežne Gospe slavi se u čast 5. avgusta 358, kada je pao sneg u Rimu, pa je "na mestu gde je sneg našao neugažen" papa Liberije sazdao Baziliku sv. Marije Velike
- 1716. na mestu džamije obnovljena crkva
- sadašnja crkva sagrađena 1881. po projektu zagrebačkog arhitekte Hermana Bolea, zalaganjem opata Ilije Okrugića Sremca i dozvolom Josipa Juraja Štrosmajera
- Vežu ljudi, misle da će im se ostvariti želje, a to veze sa islamom nema. Nedavno sam video devojčicu kao trči sedam krugova oko turbeta i viče da želi da tata kupi auto - kaže nam prolaznik koji često ide ovuda, a islamske je veroispovesti.
Pred tablom na tri jezika zastaju uglavnom stranci, pročitaju, bace pogled kroz prozor i nastave... A mnogi od njih i ne znaju da put odatle vodi do slavnog Eugena Savojskog, jedne neobične crkve i važne godine za istoriju možda baš njihove zemlje...
