TITO SA GREŠKOM I 500 MILIJARDI UZ ZMAJA Srpski dinar slavi 150 godina: Ovo su najzanimljivije činjenice koje NISTE ZNALI O VALUTI

Najzaslužniji za uvođenje dinara kao novčane jedinice tadašnje Knjaževine Srbije bio je srpski političar, ekonomista, diplomata, istoričar i pisac Čedomilj Mijatović, član Srpske kraljevske akademije.

Krupan korak u uspostavljanju i razradi novčanog sistema Srbije desio se 1873. godine, kad je za vreme vladavine kneza Milana Obrenovića, kasnijeg srpskog kralja, donet Zakon o kovanju srpske srebrne monete. Taj zakon je usvojen u Skupštini 29. novembra 1873. po starom, odnosno 12. decembra po novom kalendaru, a knez Milan ga je potvrdio već narednog dana. U skladu sa ovim zakonom, 1875. godine je iskovan prvi dinar u srebru s likom kneza Milana na aversu u apoenima od 50 para, jednog i dva dinara.

Novčani sistem se, po tom zakonu, zasnivao na načelima i odredbama Pariske novčane konvencije iz 1865. godine, na osnovu koje je stvorena Latinska monetarna unija. Iako Srbija formalno nije pristupila Konvenciji, prvi dinar je, shodno njenim odredbama, imao isti sadržaj srebra, težinu i dimenzije kao i franak, odgovarajući srebrni novac Francuske i ostalih zemalja članica Konvencije - Belgije, Italije i Švajcarske.

Značaj donošenja Zakona o kovanju srpske srebrne monete je u tome što se njime, prvi put posle srednjovekovnog perioda, uvodi samostalnost novčanog sistema u zemlji dok je Srbija bila još uvek u formalno vazalnom odnosu prema otomanskoj vlasti.

1868.

Moderno srpsko novčarstvo počinje 1868, kada su za knjaza Mihaila Obrenovića III iskovane nominale od 1, 5 i 10 para. Novac je iskovan od bakra, na reversu je venac s krunom, nominala i godina kovanja, a na aversu lik kneza s tekstom „OBRENOVIĆ III KNJAZ SRBSKI” (apoen od jedne pare ima i varijantu SRĆSKI umesto SRBSKI).

1875.

Kuje se nova serija, ovog puta od srebra, nominale 50 para, 1 i 2 dinara. Na aversu je lik kneza i tekst „MILAN M. OBRENOVIĆ IV KNJAZ SRPSKI”, a na reversu je venac s krunom, s nominalom i godinom kovanja.

1879.

Sledeća serija nosi godinu kovanja 1879. i ima ukupno sedam nominala. Apoeni od 5 i 10 para liče na iste apoene iz 1868, samo što je na aversu lik i ime novog vladara (knjaz Milan), a na reversu nova godina kovanja. Apoeni od 50 para, 1 i 2 dinara su isti kao 1875. Prvi put se kuju apoeni od 5 i 20 dinara. Apoen od 5 dinara je izrađen od srebra, na aversu je lik kneza Milana s tekstom „MILAN M. OBRENOVIĆ IV KNJAZ SRPSKI”, a na reversu je venac s krunom, s nominalom i godinom kovanja. Kovanica od 20 dinara je iskovana od zlata, na aversu je lik kneza s tekstom „MILAN M. OBRENOVIĆ IV KNJAZ SRPSKI”, a na reversu je venac s krunom, s nominalom i godinom kovanja.

1882.

Posle proglašenja kraljevine, 1882. kuju se dve nominale, od 10 i 20 dinara, izrađene od zlata, na aversu je lik kralja Milana i tekst „MILAN I KRALJ SRBIJE”, na reversu nominala i godina kovanja u vencu s krunom.

1883/1884.

Apoeni od 5, 10 i 20 para kuju se s godinama kovanja 1883. i 1884. Kovanice su izrađene od legure nikla i bakra. Na aversu je grb kraljevine Srbije, a na reversu je tekst „KRALJEVINA SRBIJA”, nominala i godina kovanja.

1897.

Kuje se poslednja serija dinastije Obrenović. U pitanju su srebrne kovanice, nominale 1 i 2 dinara. Na aversu je lik kralja Aleksandra Obrenovića s tekstom „ALEKSANDAR I KRALJ SRBIJE”, na reversu nominala i godina kovanja u vencu s krunom.

Posle priznavanja pune nezavisnosti na Berlinskom kongresu 1878. godine, naredne, 1879, u Srbiji je izdat prvi novac od zlata, u apoenu od 20 dinara. Privilegovana narodna banka Kraljevine Srbije osnovana je 1884. godine, koja se uzima kao godina u kojoj je zvanično štampana i u opticaj puštena prva srpska novčanica u vrednosti od 100 dinara, plativa u zlatu (2. jula i štampana u Belgiji). Prethodno je 1876, za potrebe finansiranja Srpsko-turskog rata, štampan papirni novac u apoenima od jednog, pet, 10, 50 i 100 dinara, ali nikad nije bio u opticaju.

Sredinom novembra 1919. godine pušten je u promet prvi novac Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca: papirni, u apoenima od jednog i pola dinara. U vreme njihovog objavljivanja nova država nije imala svoju novčanu jedinicu, a Privilegovana narodna banka, koja je potpisana kao emiter ovih novčanica, bila je banka države koja više nije postojala (emisiona banka Kraljevine SHS počela je s radom 1. februara 1920. godine).

Iz tog vremena najpoznatija je novčanica od 10 dinara, zato što je jedina štampana van Evrope. Desilo se da su kapaciteti Banke Francuske bili zauzeti, pa je kraljevini preporučeno da desetodinarku štampa u Američkoj kompaniji za banknote u Njujorku. Amerikanci su nam ustupili svoju rezervnu novčanicu s vinjetom snažnog nagog čoveka koji okreće točak (simbol napretka). Mi smo na licu novčanice, iznad točka, dodali dve žene, boginje radinosti i nauke, i boga Merkura, simbol trgovine. Na naličju novčanice su planinski vrhovi Kožuh, Veternik, Dobro polje i Kajmakčalan. Zbog ove novčanice nastala je izreka dinar velik ko točak.

Sve do 1929. godine srpski novčanice štampane su u inostranstvu, u Belgiji i Francuskoj, a jedna serija i u Sjedinjenim Američkim Državama. Od početka rada Zavoda za izradu novčanica u Topčideru 1929. godine sve novčanice štampaju se u zemlji. Izuzetak je serija iz 1943, štampana u Londonu, kad su tadašnja jugoslovenska vlada i kralj Petar II Karađorđević bili u izgnanstvu.

Prva novčanica čiji je celokupan tiraž objavljen u Zavodu za izradu novčanica (ZIN) u Topčideru je apoen od 10 dinara s datumom 1. decembar 1929. godine. Francuski umetnik je za lice desetodinarke odabrao glavu mlade žene - bronzano poprsje „Srbija”, detalj sa Spomenika kosovskim junacima u Kruševcu, čiji je autor Đorđe Jovanović. Ova i stodinarka objavljena istog dana prve su novčanice na kojima piše Narodna banka Kraljevine Jugoslavije.

Novac kralja Radoslava

Iako se dinar zvanično ustalio 1873. godine, on se pod ovim nazivom koristio i u vreme srpskih srednjovekovnih vladara. Početak kovanja novca od srebra i bakra beleži se još u vreme kralja Stefana Radoslava u 13. veku, i to po ugledu na vizantijski novac. Nažalost, jako mali broj ovih kovanica je preživeo do današnjih dana. Na tim novčićima s jedne strane nalazio se arhanđel Mihailo, a s druge Isus Hrist ili Bogorodica kako krunišu kralja.

Stefan Radoslav Nemanjić, poznat i kao Radoslav Duka, i najstariji sin Stefana Prvovenčanog, kog je nasledio 1227. godine, a njegova vladavina okončala se između kraja septembra 1233. i početka 1234.

Numizmatički materijal tog doba pokazatelj je velikog uticaja vizantijskih tradicija na kralja Radoslava. Njegov novac temeljio se upravo na vizantijskom novčanom sistemu, čije je osnove postavio car Aleksije I Komnin 1092. godine.

Novčani sistem kralja Radoslava počivao je na dve nominale: srebrni i bakarni trahej. Srebrni novac sadržao je primese zlata, a prosečna težina traheja bila je 2,75 grama, po uzoru na novac Solunskog carstva, odnosno na novac Teodora Anđela. Na aversu srebrnog traheja kralja Radoslava prikazano je poprsje arhanđela Mihaila s mačem u desnoj i kanijom u levoj ruci. Na reversu je predstavljen kralj na levoj i Isus Hrist s jevanđeljem u ruci, koji ga blagosilja na desnoj strani. Predstava na reversu direktno je preuzeta s novca Teodora Anđela. Bakarni trahej imao je iskovan samo revers na kome se nalazio Hrist koji blagosilja kralja, identičan onom na srebrnom traheju.

Osamnaest primeraka ovog novca pronađeno je svojevremeno u tvrđavi Ras. Početak kovanja ovakvog novca smešta se u period posle 1230. godine, a postoje pretpostavke da su kalupi za emisije srpskog novca rezali solunski majstori, dok je novac možda kovan u Solunu, a možda u Srbiji. Jedna kovnica postojala je u tvrđavi Ras.

Vrednost kovanica kralja Stefana Radoslava na numizmatičkom tržištu danas se pojedinačno utvrđuje i određuje, a pojedini primerci njegovih kovanica dostižu cenu i od više hiljada evra.

Još decenijama pošto je krajem 1233. godine kralj Stefan Radoslav zbačen s vlasti, Srbija neće kovati svoj novac, sve do sedamdesetih godina 13. veka, kada će se pojaviti prvi srebrni dinari kralja Stefana Uroša I. Skoro istovetan novac s nešto malo manjom količinom srebra kovali su i Uroševi sinovi, kraljevi Dragutin i Milutin, Dragutinov sin, kralj Vladislav, Milutinov sin, kralj Stefan Dečanski, potom njegov sin, kralj i car Stefan Dušan, kao i poslednji vladar iz dinastije Nemanjića, car Stefan Uroš V, sin cara Dušana.

Dinar kralja Milutina u Danteovom paklu

Poznato je da se dva stiha „Božanstvene komedije” Dantea Aligijerija, nastale početkom 14. veka, odnose na jednog od tadašnjih srpskih vladara koje ne pominje imenom, ali, najverovatnije, misli se na kralja Milutina. Nabrajajući vladare kojima neće biti spasene duše, Dante u XIX pevanju poglavlja „Raj”, u 140. i 141. stihu, peva:

„Li si conesceranno, e quel di Rascia

Che mal ha visto ili conio di Venigia...”

„A sa njima i onaj iz Raške (Srbije),

koji je loše upotrebio kalupe Venecije...”

Dugo se, u popularno pisanim člancima, smatralo da je Dante srpskog kralja lišio milosti spasenja duše zbog falsifikovanja mletačkih dinara. Dante je, zapravo, samo branio mletačku ekonomiju i težnju Venecije da svoj novac nametne po evropskim pijacama kao osnovnu meru vrednosti. Naime, srebrni dinari veoma su ličili na mletačke dinare, tzv. matapane, kako po izgledu (sa aversa Hristos na prestolu, a s reversa kralj i svetitelj koji mu predaje zastavu), tako i po težini i kvalitetu srebra. Mletački i srpski dinari razlikovali su se, zapravo, samo po imenu i tituli vladara (i srpski dinari imali su latinični i latinski natpis), a kako je u to vreme ogroman deo populacije bio nepismen, ta razlika je bila skoro neprimetna i njima je bilo svejedno da li na novcu piše srpski „rex” ili mletački „dux”. Srpski dinari su krajem 13. veka postali konkurencija i ozbiljna pretnja mletačkim dinarima, pa su u Dubrovniku i po dalmatinskim gradovima počeli da potiskuju mletački novac. Zbog toga je Venecija donela odluku da se svi srpski dinari obavezno menjaju za mletačke i da se potom pretope.

Tekovine rata

Po završetku Drugog svetskog rata, nova vlast uvodi valutnu reformu, to jest radi zamenu okupacijskog novca i izdaje seriju novčanica s natpisom Demokratska Federativna Jugoslavija, štampane u Moskvi.

Đorđe Andrejević Kun, slikar i grafičar, revolucionar i španski borac, bio je autor crteža novčanica koje je prvih godina posle Drugog svetskog rata potpisala Narodna banka Jugoslavije. Glavni motiv na aversu je bista partizana iz poluprofila s puškom o levom ramenu. Ove novčanice su pripremane na ostrvu Vis, a crteži su, pošto ih je odobrio Josip Broz Tito, preneti na štampanje u Moskvu, u Državni zavod za izradu novčanica.

Tito s greškom

Niko nije slutio kada je 1985. godine izašla iz štamparije da će krupna, papirnata novčanica od 5.000 tadašnjih dinara s likom Josipa Broza Tita biti jedna od retkih koja će i nakon što je jugoslovenski dinar sahranjen - ostati živa.

U numizmatičkim zbirkama je ima i danas, ali u istoriju nije ušla kao vredna novčanica, nego kao „roba s greškom”. Posle svih kontrola koje je ta prva i najveća novčanica iz nove serije prošla, iz kovnice je izašla kao felerična jer je, uz Titov lik i godinu njegovog rođenja 1892, kao godina smrti, umesto 1980, greškom upisana godina 1930!

Prema podacima s novčanice, na dan njenog izdavanja, Tito je bio mrtav već više od pola veka, iako je od njegove smrti tada bilo prošlo tek pet godina. Od 14 miliona štampanih novčanica, samo četiri odsto je bilo s greškom, to jest čak 560.000! Novčanica s Titovim likom i sa i te kako vidljivom greškom u bivšoj državi ipak nije bila povučena.

500.000.000.000

Onda je nastupio period hiperinflacije. Produkcija novčanica u to vreme je gotovo nesaglediva, a petsto milijardi dinara s likom Jovana Jovanovića Zmaja iz 1993. novčanica je s najvećom nominalnom vrednošću u Srbiji, ali i među najvećima u svetu. Posle ovog perioda počela je emisija novog dinara.

Centralna banka od 2003. nosi naziv Narodna banka Srbije i tada počinje da izdaje novčanice i kovanice s novim grbom banke.

U opticaju su danas novčanice u apoenima od 10, 20, 50, 100, 200, 500, 1.000, 2.000 i 5.000 dinara, kao i kovanice od dinar, dva, pet, 10 i 20. Na novčanicama su predstavljene znamenite ličnosti, dok su na avansu kovanica izgravirani manastiri i zgrada Vlade Srbije.

Najlepša srpska novčanica

Narodna banka Kraljevine Jugoslavije, čiji je tadašnji guverner bio Ignjat J. Bajloni, poverila je našem velikom slikaru Paji Jovanoviću zadatak da naslika nacrt jedne istorijski značajne novčanice. U pitanju je jedna od najlepših novčanica u istoriji numizmatike, u apoenu od 1.000 dinara, koja je počela da se štampa 1931. godine u Zavodu za izradu papirnog novca u Topčideru.

Prvi put na papirnom novcu našao se tada lik poznate žene - kraljice Marije Karađorđević. Do tada su se mogle videti samo personifikovane ženske figure. Tehničke pripreme i recenzije za novčanicu Paja Jovanović uradio je u ateljeu u Parizu, a za ovo delo koristio je skice i studije koje je radio između 1925. i 1927. godine.

Izdala ju je Narodna banka Kraljevine Jugoslavije 1931. godine, a na njenom licu dominira lik Marije Karađorđević, na vodenom žigu je lik kralja Aleksandra Prvog Karađorđevića, a levo je orao u uzletu.

Natpis na toj strani je na ćirilici. Na reversu, to jest pozadini novčanice, predstavljene su dve ženske figure, od kojih jedna drži snop žita, a druga grb i mač i s te strane je natpis izveden latinicom.

Srpski slikar bio je bogato nagrađen od Narodne banke za izradu ovog nacrta, sa čak 100.000 dinara, što je u ono vreme bio mnogo veći honorar od honorara koji su dobijali naši poznati umetnici koji su dizajnirali.

Kada je tačno ovaj apoen prestao da se štampa, nije poznato, ali je sigurno da u opticaju nije bio duže od jedne i po decenije, jer je sav predratni novac nakon rata prestao da se koristi.

Koliko je ova novčanica bila poželjna, govori i podatak da su dva muškarca koja su je falsifikovala osuđena na dugogodišnju robiju 1937. godine. I nisu jedini. Čak 17 puta je to pošlo za rukom drugim falsifikatorima, a samo dva puta je uspešno falsifikovana.

Poslednja novčanica izdata u Kraljevini Jugoslaviji pre okupacije vredela je 500 dinara i nosila je datum rođenja maloletnog kralja Petra II Karađorđevića.

(Ivan Čorbić i Jelena Skenderija)