OSAM VEKOVA SAMOSTALNOSTI SPC (3): Mileševa i Sopoćani

Sin kralja Stefana Prvovenčanog, a unuk Nemanjin, kralj Vladislav podigao je kao mesto gde želi da bude sahranjen Mileševu. Manastir je građen 1218. i 1219. godine, a živopisan od 1222. do 1228. Manastirska Crkva Svetog Vaznesenja Gospodnjeg zidana je, po ugledu na ranije vladarske zadužbine Studenicu i Žiču, u raškom stilu.

Vladislav je oko 1235. godine dozidao crkvi još jedan deo da bi tu sahranio svog strica Savu, sveca i osnivača samostalne srpske crkve. Kao mesto gde počiva Sveti Sava, Mileševa stiče još veći ugled i postaje mesto hodočašća. Zato su Turci 1594. godine mošti svetitelja odatle odneli u Beograd i tu ih spalili, želeći time da unište kult Svetog Save u srpskom narodu.

Uprkos tome što su ovaj manastir turski osvajači u više navrata rušili, Mileševa je, s prekidima, predstavljala središte crkvenog i prosvetnog života. Tako je u XVI veku (1543. i 1544. godine) u manastiru radila jedna od prvih srpskih štamparija.

Ipak, manastir je s vremenom sve više propadao. Ruski putopisac i naučnik Giljferding 1857. godine piše da je crkva u razvalinama, da zidovi postoje, ali da krovova nema, da su kupole skoro potpuno porušene i da ih pridržavaju samo delovi svodova.

Najobimnija obnova Mileševe izvedena je od 1863. do 1865. godine, trudom prijepoljskih građana. Tada su podignuti krovovi, kupole i dozidana većina porušenih spoljnih zidova, a obnovljen je i živopis. Ali je tom prilikom srušen unutrašnji zid - verovatno zbog napuklina ili zato što su graditelji hteli da prošire crkvu - na kojem se nalazila velika kompozicija „Smrt Bogorodičina“, a tom prilikom stradale su i druge freske, među kojima je i Nemanjin portret.

I delimično očuvane, mileševske freske svrstavaju se u najdragocenije srpsko kulturno blago, a njihovu slavu je najviše proneo „Anđeo na grobu“, ili „Beli anđeo“, deo kompozicije „Mironosice na Hristovom grobu“. Ali Mileševu krasi i potresno i svečano „Skidanje s krsta“, koje je, istina, delimično nezgodno za posmatranje zbog visine kupole na kojoj je i skraćenja zbog zakrivljenosti svoda. Detalj te kompozicije, Magdalena koja ljubi ruku mrtvog Hrista, prema oceni kritike „svakako je najmilostivnija scena naše stare umetnosti“. Tu su i fragmenti drugih kompozicija koji potkrepljuju opšteprihvaćenu ocenu da freske u Mileševi predstavljaju najviše domete slikarstva u Evropi XIII veka.

Sopoćani se nalaze nedaleko od Novog Pazara, 16 kilometara zapadno uz tok reke Raške, po kojoj se i srpska država u srednjem veku nazivala Raškom, a sazidao ih je najmlađi sin Stefana Prvovenčanog kralj Uroš I, koji je vladao od 1242. do 1276.

Manastirska crkva posvećena Svetoj Trojici zidana je jeftinim kamenom - šupljikavom sigom. Zato su zidovi spolja bili obloženi fresko-malterom, a zatim su na njemu naizmenično iscrtani beli, oker i karmin pravougaonici, pa se iz daljine sticao utisak da je crkva sazidana od raznobojnih mermernih blokova. Ovi ukrasi su se s vremenom izgubili - ostali su samo tragovi fresko-maltera, koji su sačuvali pojedine neznatne delove nekadašnje dekoracije.

Crkvu i konake su krajem XVII veka razorili Turci i naredna dva i po veka bili su napušteni. U to vreme velike površine unutrašnjeg živopisa sa svodova i kubeta sasvim su uništene. Sopoćansko zdanje obnovljeno je u periodu od 1927. do 1929. godine, ali je manastir opet stradao u Drugom svetskom ratu. Konzervatorsko-restauratorski radovi otpočeli su najzad 1948. i traju do danas.

Sopoćane je proslavilo „izuzetno lepo i uzvišeno fresko-slikarstvo“. Među do danas sačuvanim freskama izdvaja se grandiozna kompozicija „Bogorodičinog Uspenja“, koja se nalazi na zapadnom zidu glavnog dela hrama, površine preko 30 metara kvadratnih. Takođe su značajni i portreti kralja Uroša I i njegove supruge Jelene Anžujske, zatim njegovog oca Stefana Prvovenčanog i sinova Dragutina i Milutina, koji spadaju među najlepše sačuvane vladarske portrete u fresko-slikarstvu tog doba.

Kralj Uroš I namenio je Sopoćane sebi za mauzolej, pa je tu i 1247. godine, pored svoje majke Ane Dandolo, unuke slavnog mletačkog dužda Enrika Dandola.

Beli anđeo NOSILAC RADOSNE VESTI

Beli anđeo“ deo je veće kompozicije na kojoj je prikazan događaj zabeležen u Svetom pismu, kada su žene mironosice došle na Hristov grob u nedelju ujutru, posle Raspeća u petak, da bi, po jevrejskom običaju, njegovo telo pomazale mirom.

One su, međutim, našle prazan grob, a na razvaljenom ulazu sedeo je anđeo u u belim haljinama, koji im je saopštio radosnu vest o Vaskrsenju.

(Kurir.rs / Momčilo Petrović Foto:Shuuterstock)