Jajce 1943. godine, grad u Nezavisnoj državi Hrvatskoj, koji je tokom rata nekoliko puta prelazio iz jednih u druge ruke. Od avgusta 1943. do januara 1944. samo mesto sa okolinom kontrolisale su partizanske snage. To je period „kapitulacije Italije”, razoružavanja italijanskih divizija od strane partizanskih jedinica, oslobođenja gradova, formiranja novih korpusa partizanske vojske, ali i ne samo period priznavanja partizanskog pokreta, nego i sve veće i kontinuirane vojne, materijalne, političke i moralne podrške partizanskom vođstvu, posebno od savezničkih vazduhoplovnih snaga stacioniranih na aerodromima u Južnoj Italiji, piše u autorskom tekstu za Politiku istoričar Momčilo Pavlović.
Među čađavim zidovima, popaljenim kućama, ugašenim ognjištima i ruševinama, tragovima ustaške najpi[ezde na desnoj obali Plive, ispod nevelike padine, obrasla korovom, izdvajala se još 1941. izgorela zgrada bivšeg Sokolskog doma. U prvoj ratnoj godini ustaškim slugama nemačkog okupatora dom je služio kao konc-logor. Ova zgrada, koja je imala binu i mogla da primi oko 500 ljudi, obnovljena je za 21 dan pod rukovodstvom inženjera Žive Đorđevića, delegata iz Srbije na Drugom zasedanju AVNOJ-a. Pre i posle zasedanja u ovoj zgradi odvijao se bogat kulturni program, a Kazalište narodnog oslobođenja izvodilo je pozorišne predstave.
Pod samim zidinama starog grada, u nekoliko niskih bosanskih kućica, smešteni su Vrhovni štab NOV i POJ i Centralni komitet Komunističke partije Jugoslavije. Tu su drugovi Tito, Kardelj, Ranković, Đilas, Pijade pripremali Drugo zasedanje AVNOJ-a.
Krivudavim ulicama, po sipljivoj jesenjoj kiši, pristizali su većnici, kako se obično nazivaju, iz raznih krajeva. Crnogorska delegacija, predvođena Ivanom Milutinovićem, krenula je iz Kolašina 16, a u Jajce stigla 28. novembra uveče, nekompletna, pošto su četiri većnika ostala na putu. Organizovana slovenačka delegacija krenula je 9. novembra, a 17. stigla u Otočac i pridružila se delegatima ZAVNOH-a, među kojima je bio i jedan broj Srba koji su ratovali na tim prostorima. Krenuli su kamionima, pa od Visuća nastavili pešice i 28. uveče stigli u Jajce. Srpske delegacije nije bilo, niti je birana, a Srbiju su predstavljali borci i rukovodioci u partizanskim jedinicama i pokretu na tom terenu.
„Što se Srbijanaca tiče, oni će biti pretstavljeni na zasjedanju, jer su oni u ove krajeve došli još prije todinu i po dana s Prvom i Drugom proleterskom brigadom, ratovali odavde do Knina i Bihaća, pa kroz Četvrtu i Petu ofanzivu, dolinom Rame i Neretve, zatim u Sandžaku i Crnoj Gori, na Sutjesci i Balinovcu, i malo docnije, po Istočnoj Bosni do Ozrena i Zvornika, da bi se prije četiri mjeseca opet vratili u Krajinu”, pisao je Rodoljub Čolaković.
Drugo zasedanje AVNOJ-a održano je u prisustvu 142 većnika. Malo pre sedam časova u salu je ušao, praćen članovima Vrhovnog štaba, drug Tito, pozdravljen pljeskanjem i oduševljenim pokličima. Tito – Partija, Staljin – Tito!
Posle izbora radnog predsedništva, izveštaja dr Ivana Ribara o radu Izvršnog odbora AVNOJ-a izabranog na Prvom zasedanju 1942. u Bihaću i drugih govornika, na govornicu je sa smeškom na licu, u vojničkom odelu, stupio Tito i pročitao referat o razvitku oslobodilačke borbe naroda Jugoslavije u vezi s međunarodnim događajima. „Sva se sala pretvorila u uho, Tito čita polako, glas mu je miran; samo kad govori o izdajnicima i njihovim pokroviteljima u inostranstvu osjeti se u glasu gnjevna nota koja kao varnica pali delegate i izaziva jarosne povike protiv izdajnika.”
Kad je Tito završio svoj referat, svi delegati su skočili na noge i priredili mu ovacije, poklici i aplauz su trajali nekoliko minuta. Sala se ponovo stišala i započela je diskusija, koja se svodila na pohvale Titu i narodnooslobodilačkoj borbi i osude izdajnika.
Osnovni dokument Drugog zasedanja AVNOJ-a jeste Deklaracija, uz nekoliko opštepoznatih odluka:
– da se AVNOJ pretvori u vrhovno zakonodavno i izvršno predstavničko telo Jugoslavije i da se formira Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije sa svim obeležjima vlade. Preko toga organa AVNOJ će ostvariti svoju izvršnu funkciju,
– da se jugoslovenskoj izbegličkoj vladi oduzmu sva prava zakonite vlade Jugoslavije,
– da se kralju Petru Drugom Karađorđeviću zabranjuje povratak u zemlju, s tim da će pitanje kralja i monarhije rešiti sam narod svojom sopstvenom voljom posle oslobođenja čitave zemlje,
– da se pregledaju svi međunarodni ugovori i obaveze koje su sklopile izbegličke vlade, pa da se ponište ili odobre, s tim da se ne priznaju ugovori i obaveze koje bi ubuduće u inostranstvu sklapala izbeglička vlada,
– da se Jugoslavija izgradi na demokratskoj federativnoj osnovi kao državna zajednica ravnopravnih naroda i druge.
Na završetku zasedanja, 30. novembra, izabrano je Predsedništvo AVNOJ-a. Ljudi koji su izabrani predstavljeni su po zanimanjima, a u stvarnosti ogromna većina su bili komunisti (predsednik dr Ivan Ribar, advokat iz Beograda, potpredsednici Moša Pijade, novinar i slikar iz Beograda, Antun Avgustinčić, vajar iz Zagreba, Josip Rus, sudija sa Bleda, Marko Vujačić, bivši senator iz Crne Gore, Dimitar Vlahov, publicista iz Makedonije…) Za sekretara Predsedništva AVNOJ-a izabran je Rodoljub Čolaković, publicista.
Prva sednica Predsedništva AVNOJ-a održana je 30. novembra u tri časa izjutra.
„Kako nema stolica za sve članove, to niko ne sjedi, nego svi članovi stoje oko pretsjednika Ribara. On otvara sjednicu i stavlja na diskusiju prvi prijedlog odluke Pretsjedništva AVNOJ-a: slovenačka delegacija preko Josipa Vidmara predlaže da se Titu dodijeli naziv maršala Jugoslavije. Prijedlog odluke usvaja se jednoglasno.
Svi prilazimo Titu i čestitamo, prima se još nekoliko odluka, a onda na govornicu izlazi Moša Pijade i saopštava zasjedanju da je Pretsjedništvo AVNOJ-a održalo prvu sjednicu na kojoj je prihvaćen prijedlog slovenačke delegacije i da je Titu dodijeljen naziv maršala Jugoslavije. Delegati plješću, čuju se poklici: ’Živio maršal Tito’”, zabeležio je Čolaković.
Kako je Tito postao maršal
Iako su od 1. maja 1943. u partizanskoj vojsci postojali podoficirski i oficirski činovi, na Titovom mundiru, a to se vidi i na fotografijama, sem petokrake, nije bilo nikakve oznake čina. Samo Tito, koji drugima daje činove, nema čina. Tu dilemu razrešio je Moša Pijade, čijim je zalaganjem prvo plenum AVNOJ-a doneo načelnu odluku o ustanovljavanju tog naziva i o tome da taj naziv dodeljuje Predsedništvo AVNOJ-a. Za vreme pauze u radu zasedanja održalo je novoizabrano Predsedništvo AVNOJ-a, u prisustvu 42 člana, svoju prvu sednicu, na pozornici, iza spuštene zavese. Donete su četiri odluke: o dodeljivanju naziva maršala Jugoslavije drugu Titu, o imenovanju Nacionalnog komiteta, o odobravanju odluke Plenuma Osvobodilne fronte o priključenju Slovenačkog Primorja slobodnoj Sloveniji u Federativnoj Jugoslaviji, kao i odluka Zemaljskog antifašističkog veća narodnog oslobođenja Hrvatske o priključenju Istre, Rijeke, Zadra i hrvatskih jadranskih ostrva slobodnoj Hrvatskoj u FNRJ i najzad odluka o obrazovanju Državne komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njegovih pomagača. Odluka o imenovanju druga Tita maršalom Jugoslavije bila je prva na dnevnom redu zbog toga da bi u odluci o imenovanju Nacionalnog komiteta on mogao da se označi novim nazivom. Bio je to predlog Josipa Vidmara u ime slovenačke delegacije. Od tog trenutka Tito je u posebnoj maršalskoj uniformi.
„Tito uzima riječ. Uzbuđen, ali savlađujući se, on zahvaljuje na priznanju koje se čini ne samo njemu lično, nego čitavoj našoj vojsci, svima onima koji su je kroz ustanak stvarali i od partizanskih odreda stvorili veliku, dobro organizovanu i prilično naoružanu armiju.” Zasedanje zaključuje dr Ribar i poziva sve delegate da se svaki u svom kraju bori za jačanje naše nove države – Demokratske Federativne Jugoslavije.
U pet časova izjutra 30. novembra delegati napuštaju salu i razilaze se. Zasedanje AVNOJ-a bilo je završeno.
Sutradan je u istoj sali priređena priredba u čast Drugog zasedanja AVNOJ-a, s narodnim pesmama i igrama i Nušićevim „Narodnim poslanikom”. Tito je na rastanku priredio ručak delegatima u velikoj prostoriji fabrike karbida, na periferiji Jajca, gde je bio smešten Vrhovi štab.
„Sjedimo – za stolovima slupanim od neorendisanih jelovih dasaka, pred nama je veoma skroman ručak, koji se servira u plitkim plehanim tanjirima… Jedna naša jedinica poslala nam piva koje je nedavno zaplijenila od neprijatelja. Dižu se zdravice: Titu, partiji, vojsci, pobjedi savezničkog oružja. Tito, ogrnut šinjelom, raspoložen, nasmijan, sjedi u čelu trpeze, i puši svoj čibučić. Na kraju ručka digao se i kazao delegatima svega dvije rečenice, koje sam dobro zapamtio: ’Drugovi, svima vam želim da srećno stignete u svoje krajeve i da u vašem radu postignete još bolje rezultate, A treće zasjedanje AVNOJ-a održaćemo u našem oslobođenom Beogradu.’ Njegove su riječi prozvučale sigurno i uvjereno”, zapisao je Rodoljub Čolaković.
U složenim unutrašnjim i međunarodnim okolnostima ove odluke su imale interni karakter narastajućeg pokreta koji će postati pobednik. One su tokom 1944. i posle izbora za Ustavotvornu skupštinu 11. novembra 1945, koji su predstavljeni kao izbori „za Tita ili za kralja”, ugrađene u zakonska i ustavna rešenja. Tim odlukama dat je značaj tekovina revolucije, dana kad je rođena republika, kad je došlo do revolucionarne smene vlasti i slično. Odluke AVNOJ-a i „svetlosti novembra”, obasjavale su i slavile Titovu Jugoslaviju, ali u uzimane kao argument, posebno slovenačkog i hrvatskog separatističkog rukovodstva, u procesu razbijanja jugoslovenske federacije.
Kurir.rs Politika
NE PROPUSTITE
Bonus video:
