Na ulazu u Rugovsku klisuru kod Peći, od treće decenije XIII do sredine XIV veka građen je manastir Pećka patrijaršija - kompleks od četiri crkve sa zajedničkim ulaznim delom.
Prvu, glavnu, crkvu, posvećenu Sv. apostolima, podigao je u drugoj polovini XIII veka naslednik Svetog Save na tronu samostalne Srpske arhiepiskopije - Arsenije I. Fasada ovog zdanja je nekad bila omalterisana i obojena u crveno poput Žiče, koja je služila kao graditeljski uzor. Ova crkva danas, nakon poslednje rekonstrukcije, opet ima crvene zidove.
Crkvu Svetog Dimitrija podigao je između 1321. i 1324. arhiepiskop Nikodim, a ktitor Bogorodičine crkve, sagrađene oko 1330. godine, bio je arhiepiskop Danilo II. U ovom hramu on je podigao i crkvicu Sv. Nikole, jednobrodnu građevinu od kamena i opeke.
Car Dušan je autokefalnu Srpsku arhiepiskopiju 1346. godine uzdigao na stepen patrijaršije, a arhiepiskop Joanikije II proglašen je za prvog srpskog patrijarha s prestolom u Peći, u Crkvi Svetih apostola.
Posle propasti srpske države, sredinom XV veka, patrijaršija je bila ukinuta, a njeno područje potčinjeno je grčkoj Ohridskoj arhiepiskopiji. Zaslugom velikog vezira Mehmed-paše Sokolovića, rodom Srbina, 1557. obnovljena je Pećka patrijaršija, a njegov brat Makarije Sokolović postao je patrijarh.
Obnova Pećke patrijaršije, duhovnog i kulturnog središta srpskih krajeva pod turskom vlašću, imala je dalekosežan značaj. Tada su prvi put gotovo svi pravoslavni Srbi došli pod jednu zajedničku crkvenu vlast, a oživeli su izgradnja i obnova crkava, izrada ikona i fresaka i prepisivanje crkvenih knjiga.
Kad su krajem XVII veka Kosovo i Metohiju napustili mnogi Srbi, pa i patrijarh Arsenije III Čarnojević, Pećka patrijaršija je izgubila samostalnost i opet je potčinjena grčkim vladikama. U XIX veku formirano je nekoliko samostalnih mitropolija u oblastima gde su živeli Srbi (Cetinjska, Beogradska, Dalmatinska...), a posle Prvog svetskog rata i stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, proglašeno je 30. avgusta 1920. ujedinjenje svih srpskih oblasnih crkava u jednu srpsku crkvu, koja je opet proglašena patrijaršijom.
U crkvama Pećke patrijaršije, koja je bila mauzolej srpskih arhiepiskopa i patrijarha, sačuvano je više mermernih sarkofaga, od kojih su neki znatne umetničke vrednosti. U riznici, koja je bila veoma bogata, čuvaju se rukopisne knjige, ikone i dela primenjene umetnosti od XIV do XIX veka.
Najstarije freske u Crkvi Sv. apostola potiču iz sredine XIII veka i ubrajaju se među najlepše u tadašnjem srpskom slikarstvu.
Gračanica (desetak kilometara južno od današnje Prištine) građena je na temeljima vizantijskog hrama iz XI, a možda i IX ili čak VI veka. Podigao ju je kralj Milutin između 1315. i 1321. godine kao svoju zadužbinu i kao zadužbinu svoje žene Simonide i sina Stefana, koji će docnije sazidati Dečane.
Gračanica je bila važan prosvetni centar za kosovsko-metohijske Srbe u vreme turskog ropstva, a u manastiru je još u prvoj polovini XVI veka postojala štamparija. I u poslednjim decenijama prošlog veka, u vreme previranja na Kosovu i Metohiji, ovaj manastir predstavljao je duhovni centar Srba. Od kraja Drugog svetskog rata u njemu je monaško sestrinstvo, a danas je i administrativno sedište Raško-prizrenske eparhije.
Pri kraju svoje vladavine, dovršivši Gračanicu, koja se smatra arhitektonski draguljem, kralj Milutin je manastir bogato obdario zemljom i ljudima. Darovna povelja je ispisana na zidu crkve, pored oltara.
I inače su gračaničke freske, od kojih je veći deo nastao oko 1321. godine, odlično očuvane. One se smatraju najuspelijim dostignućem Milutinove dvorske slikarske škole i delo su čuvenih solunskih živopisaca Mihaila i Jevtihija i njihovih učenika. U Gračanici je, prvi put u starom srpskom slikarstvu, naslikana uspravno u vidu uvis razgranate loze ustrojena loza Nemanjića, sa 16 portreta.
Na ulazu u crkvu nalaze se, jedan nasuprot drugom, portreti ktitora kralja Milutina i njegove žene Simonide. Oči na ovoj potonjoj fresci tokom vremena su iskopane jer su meštani, i Srbi i Albanci, malter na kojem su bile iscrtane smatrali lekovitim.
Zadužbina kralja Milutina
LEGENDA O NASTANKU
„Po narodnom predanju, kralj Milutin je zaspao pred bitku na reci Gračanki, pa mu se javio anđeo Gospodnji rekavši mu da će pobediti i da iz zahvalnosti Gospodu Bogu, za pomoć koja mu je pružena, treba da sagradi crkvu čiji će mu se oblik prikazati. Probudivši se, kralj je na nebu ugledao beli oblak koji je imao oblik crkve. Pošto zaista pobedi u tom boju, odmah pozva najbolje majstore-graditelje i naredi im da započnu gradnju nebesne crkve - Gračanice.
Kurir / Momčilo Petrović
Foto: Shutterstock
NE PROPUSTITE
